Verlichting 2: Vrouwen, kinderen en geleerde heren

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

De verlichting: denken en letteren

Inhoud

• Wetenschap en denken 1700-1800
• Opvoeding
• Literatuur

Paradigmaverandering

Middeleeuwen - vroegmoderne tijd.

Theocentrische samenleving

Antropocentrische samenleving

De mens komt centraal te staan in het denken. 

Wetenschap

In renaissance wordt al de basis gelegd voor wetenschappelijke ontwikkeling. 

• Anthonie van Leeuwenhoek: microscoop 
• Constantijn Huygens: slingeruurwerk
• Wiskunde en cartografie maken een grote ontwikkeling door. 

Cogito ergo sum...

Descartes past systematische twijfel toe op zijn  denken. Aan alles wil hij twijfelen, totdat hij uitkomt bij een gedachte die onomstotelijk is: 

Ik denk. En daarom ben ik. 

Paradigmaverandering

Middeleeuwen - vroegmoderne tijd.

Theocentrische samenleving

Antropocentrische samenleving

De ratio van de mens komt centraal te staan  

lichaam/ geest

Alleen het denken kan Descartes door zijn methodische twijfel niet ontkennen. Het lichaam wel. Daarmee wordt de geest ook waardevoller. 

Methodisch/ kritisch denken

Grote invloed op wetenschappelijke ontwikkelingen in 18e eeuw:

Natuurwetenschappelijke ontwikkeling: Newton, James Watt (zwaartekracht/ stoommachine)

Politiek-theoretische ontwikkeling: John Locke, Montesquieu, David Hume. (trias politica)

Opvoedingsideeën: Rousseau; Moraal: Kant

Verlichting = optimisme

Vooruitgangsgedachte: de mens is een rationeel wezen en kan zichzelf en zijn omgeving veranderen en verbeteren. 

De mens is van nature goed (Rousseau): verkeerd gedrag komt voort uit slechte voorbeelden. Opvoeding/ scholing kan de mens verbeteren!

Invloed verlichtingsdenken (o.a.)

• Scheiding Kerk en staat (Kerk geen directe invloed op politiek).
• Ontwikkeling Democratie: scheiding machten
• Afschaffing lijfstraffen/ doodstraf (uiteindelijk). 
• Afschaffing slavernij (uiteindelijk)
• Stichting parlementen: inspraak bevolking in politiek

lichaam/ geest

Alleen het denken kan Descartes door zijn methodische twijfel niet ontkennen. Het lichaam wel. Daarmee wordt de geest ook waardevoller. 

Welke problematische kant heeft dit idee van Descartes?

res cogitans/extensa

Onderscheid tussen geestelijke wezens (mensen) en dieren. Die laatste hebben geen geest.

Bête machine

Een hedendaagse consequentie

Toch niet overal even verlicht...

res cogitans/extensa

Onderscheid tussen geestelijke wezens (mensen) en dieren. Die laatste hebben geen geest.

Maar wie behoort tot de mensen? En wie wordt tot beest gemaakt? 

Slaven en inwoners America's

Thomas Jefferson

"This unfortunate race, whom we had been taking so much pains to save and to civilize, have by their unexpected desertion and ferocious

barbarities justified extermination and now await our decision on their fate."

The Papers of Thomas Jefferson (1813)

Verlichting omvat:

Zowel de verdediging  van slavernij en genocide op de oorspronkelijke Amerikaanse (en Afrikaanse, Aziatische) volkeren, als de gedachte dat ieder mens vrij is en dat slavernij daar niet bij past.  

Overstap naar literatuur

In literatuur uit verlichting

Worden de ideeën over mens (en dier) verwerkt. In literatuur zijn de gedachten en overtuigingen van de eigen tijd te lezen: waar is men kritisch over? Wat wordt belangrijk gevonden? 

Dat is voor ons de focus: niet of het leuk is... 

Verwerkingsopdracht

Lees in Dautzenberg H23, H25 en H26: pp. 61, 62, 65 t/m 68. 

De verlichting: denken en letteren

Behandeld verlichting:

Cogito ergo sum

Verlichtingsoptimisme/ wetenschappelijke methode

Geest (ratio) boven lichaam (problematisch?)

De ontdekking van het kind

Welke opvoedingsideeën zag je in de vorige foto?

Kind als mini-volwassene

Kind als mini-volwassene

School, Jan Steen

Middeleeuwen

Het kind is een zondige miniatuurvolwassene. 

Een kind is nu eenmaal tot het slechte geneigd. 

Het kind moet vanwege die neiging worden bestraft.

Verlichting

Een kind is een onbeschreven blad. 

Ongewenst gedrag komt voort uit onwetendheid.

Het voorkomen van misdaad en lomp gedrag begint bij opvoeding. 

schrijven voor kinderen

Hieronymus van Alphen neemt in gedichtjes opvoeding serieus

• Aangepast op de doelgroep
• Opvoeding door bevordering van goed gedrag: beloning
  
• Ouder als 'kindervriend'

Hieronymus van Alphen

Lees de tekst in Kern op 202

Welke verlichte opvoedings-kenmerken herken je? 

Hieronymus van Alphen

Hoewel hij twijfelt bij zoveel verleiding, komt Jantje zelf tot besef (zonder hulp van buiten of angst voor straf (intrinsiek gemotiveerd))

De vader

• bevordering deugd
• beloning
• liefde

lees: Ik ben lekker stout p. 182

A: Welke boodschap lees je in dit gedicht? 

B:Benoem de verschillen en overeenkomsten tussen Ik ben lekker stout en De pruimenboom (p. 68 DB). Benoem verschillen in inhoud en qua vorm. 

C: Wat voor soort wereld met wat voor soort mensen erin heeft Van Alphen voor ogen, en wat voor soort wereld/ mensen heeft Schmidt voor ogen? 

Wat zijn de overeenkomsten tussen "Jantje zag eens pruimen hangen" en "Ik ben lekker stout"?

overeenkomsten

Beiden gaan over opvoeding

Voorbeelden deugdzame opvoeding. 

Beide gedichten rijmen 

Ik opgevoerd in gedicht

Opvoeding van vrouwen

Sara Burgerhart is een zorgeloos, ijdel, behaagziek meisje. Het dreigt mis te gaan met haar, maar door een goede huwelijkspartner, Hendrik Edeling, komt toch alles goed. 

Brievenroman: = eerste Roman in Nederlands taalgebied

• In het hoofd van de ik-verteller
• Beschrijving van het denken: de binnenwereld van personages

Mannen en wetenschap

Mannen en wetenschap

Koffiehuizen: plek om bijeen te komen (voor burgers) en te praten over wetenschap en politiek.

• Geschriften in koffiehuis: o.a. (Hollandse) Spectator (Justus van Effen). Verschijnt in Nederlands: kennisverspreiding onder volk. 

Spectator

Anoniem! De verteller is de spectator, die wetenswaardigheden deelt met zijn publiek.

Schrijft over taal, zeden, smaakkwesties 

Populair: veel ingezonden stukken 

In De Hollandsche Spectator ligt zeer sterk de nadruk op het moraliserend vertoog, ten nadele van poëzie en vertelling (meer een column/ preek)

Spectator

Het eigenlijke belang van Van Effen's Hollandsche Spectator zoeke men echter in de manier waarop de hoge principes van de Verlichting - redelijkheid, tolerantie, sociabiliteit - naar de burger toe worden vertaald. Dat gebeurt niet, althans zelden, in abstracte vorm. Meestal kiest Van Effen een bepaalde casus om er zijn denkbeelden aan te demonstreren.

Spectator

In één ding mag men zich niet vergissen: Van Effen's lezers waren dan misschien geen gestudeerde lieden, hijzelf echter behoort tot de intellectuele elite. Dat houdt onder andere in dat hij goed thuis is in de antieke literatuur, geschiedenis, filosofie. Horatius, de milde satiricus, is zijn lichtend voorbeeld (cf. p. 170). Van Effen's oudvaderlands deugdideaal heeft duidelijk romeinse trekken. Soberheid en eenvoud staan bij hem voorop.

Te doen

Lees pp. 72-75: Maak een samenvatting (kern van Gulliver/ Candide); Belangrijkste info over de roman 

Lees pp. 77-79 

Noteer vragen over datgene wat je (nog) niet snapt.