Geld verdienen

• Burgerschap
• MBO
• Studiejaar 2

Centen

LES : ECONOMISCHE DIMENSIE

Aan het eind van deze les:

Weet je welke financiële rechten en plichten je hebt vanaf je achttiende. Handig omdat als je goed weet wat je te wachten staat als volwassene, is de kans kleiner dat je in de financiële problemen komt

Daar kom ik mijn nest voor uit:

Geld verdien je door te werken. Maar wist je dat het grootste deel van de Nederlanders geld niet de belangrijkste reden vindt om te werken?

Denk aan je stage of het beroep waar je voor wordt opgeleid. Noteer waarom jij denkt dat je met dit beroep elke ochtend vrolijk naar je werk gaat. 

Noteer waarom jij denkt dat je met dit beroep elke ochtend vrolijk naar je werk gaat?

Vraag aan de leerlingen hoe zij stemmen aan gaan pakken.

Rechten en plichten ?

Op je achttiende verandert er veel. Vooral je inkomsten en uitgaven kunnen je leven flink beïnvloeden! 

18, wat nu? (thema)

a) Wat moet Jamal regelen voordat hij 18 jaar wordt? Als Jamal 18 wordt, moet hij de volgende dingen regelen: DigiD, 18+ bankrekening en een eigen zorgverzekering. Ook is het verstandig om een spaarrekening te regelen, zorgtoeslag aan te vragen en te checken of je verzekerd bent tegen schade aan anderen. Dit kan met een aansprakelijkheidsverzekering.

b) Zoek op waar en hoe Jamal deze 3 dingen kan regelen. Dit kan online. Jamal kan een DigiD aanvragen via www.digid.nl/aanvragen. Hier heeft hij zijn Burgerservicenummer (BSN) voor nodig, dit staat op zijn ID-kaart of paspoort. Om zorgtoeslag, salaris of studiefinanciering te ontvangen, heeft Jamal een eigen 18+ bankrekening nodig. Dit kan hij openen via de website van één van de banken. Hierna kan hij zijn bankpas activeren en online bankieren aanvragen of installeren. De meeste banken hebben speciale rekeningen voor jongeren of studenten! Deze zijn vaak een stuk goedkoper of zelfs gratis. Jamal kan via de website van een zorgverzekeraar een zorgverzekering aanvragen. Van tevoren moet Jamal inschatten wat hij nodig heeft aan zorg.

c) Hoe bepaal je welke zorgverzekering bij jou past? Zijn er websites die daarbij kunnen helpen? Voordat je een zorgverzekering afsluit, is het verstandig om in te schatten wat voor zorg jij denkt nodig te hebben. Het kan namelijk per verzekeraar verschillen welke zorgkosten zij betalen. Zodra Jamal weet wat hij (waarschijnlijk) nodig heeft, kan hij via vergelijkingssites, bijvoorbeeld Independer of Zorgwijzer, zien welke zorgverzekering het beste bij hem past. Bij het afsluiten van een verzekering, is het ook belangrijk om te kiezen hoe hoog jij jouw eigen risico zet. Hoe hoger je je eigen risico zet, hoe lager je maandelijkse premie.

Ga naar de website: https://www.startpuntgeldzaken.nl/jongeren/bijna18

a) Welke stappen kan jij al aanvinken?

Eigen antwoord

b) Welke stappen moet je nog doen?

Eigen antwoord

Zoals je in het filmpje zag, mag je een boel dingen als je achttien wordt, 

maar moet je ook veel. Wat is een recht en wat is een plicht?

Rechten: Dit mag ik.

Plichten: Dit moet ik. 

Belasting betalen over je loon

Zorgtoeslag

Jezelf identificeren als erom gevraagd wordt

Pensioen opbouwen

Zorgtoeslag 

Stemmen

Studiefinanciering 

Zelf medische keuze maken 

Juridische bijstand 

18, wat nu?

We starten nu met het thema “18, wat nu?”. Je mag met de klas 2 thema's uitkiezen die we in de les behandelen.

Verzekeren: wat moet je weten

18, wat nu?

Studiefinanciering: gift of lening? 

In de schulden: wat nu?

Zelf geld verdienen en belasting betalen. 

Kijk het filmpje. Hierin vertelt Dominique haar persoonlijk verhaal en geeft zij meer informatie over het onderwerp. 

Lees en beantwoord de vragen. Vul jouw antwoorden in op learnbeat: 

 Jamal wordt deze zomer 18 jaar. Hij kan niet wachten, want dan mag hij eindelijk zelf autorijden! Voordat Jamal van deze vrijheid kan genieten, zijn er 3 dingen die hij nog moet regelen.

1. Wat moet Jamal regelen voordat hij 18 jaar wordt?
   
2. Zoek op waar en hoe Jamal deze 3 dingen kan regelen.
   
3. Hoe bepaal je welke zorgverzekering bij jou past? Zijn er websites die daarbij kunnen helpen?
   

18, wat nu?

Handige websites

• Geldplan Bijna 18
  
• DigiD aanvragen
  
• Zorgtoeslag aanvragen
  
• Van A tot Zekerheid

Ga naar de website  https://www.startpuntgeldzaken.nl/jongeren/bijna18 

Op deze website vind je een stappenplan met stappen die je moet doorlopen als je bijna 18 bent. Als je deze stappen volgt, ben je helemaal voorbereid op de geldzaken die komen kijken als je 18 jaar wordt.

Lees en beantwoord de vragen. Vul jouw antwoorden in op learnbeat. 

1. Ben je op de website gekomen? Klik dan op de startknop. Volg de 4 stappen.
   
2. Welke stappen kan jij al aanvinken?
   
3. Welke stappen moet je nog doen?
   

18, wat nu?

Handige websites

• Geldplan Bijna 18
  
• DigiD aanvragen
  
• Zorgtoeslag aanvragen
  
• Van A tot Zekerheid

Lees en beantwoord de vragen. Vul jouw antwoorden in op learnbeat.  

Kai is 19 jaar en studeert om buschauffeur te worden. Zijn hobby’s zijn gamen, skiën en sleutelen aan zijn scooter.

1. Welke verzekeringen zijn voor Kai verplicht? Zijn deze verzekeringen voor iedereen in Nederland verplicht?
2. Kai is al jaren gezond. Hij maakt dus 0 zorgkosten. Ook vorig jaar niet, toen hij voor het eerst zijn zorgverzekering zelf moest betalen. Hij wil daarom komend jaar het eigen risico van zijn zorgverzekering op het maximale bedrag zetten: €885. Zoek op wat wordt bedoeld met het ‘eigen risico’ van een zorgverzekering.
3. Wat zijn de voor- en nadelen van een hoog eigen risico?
4. Kai en Tung zijn vrienden. Op een middag bij Tung thuis stoot Kai per ongeluk zijn glas cola over de laptop van Tung. De laptop gaat niet meer aan en is kapot. Kan Kai (of zijn ouders) zich verzekeren tegen de schade die hij heeft veroorzaakt? 

 

Verzekeren: Alles wat je moet weten. 

Handige websites

• Geldplan Bijna 18
  
• DigiD aanvragen
  
• Zorgtoeslag aanvragen
  
• Van A tot Zekerheid

LLees en beantwoord de vragen. Vul jouw antwoorden in op learnbeat. 

 De tante van Priya (18 jaar) werkt in een verzorgingshuis. Priya luistert altijd vol interesse naar haar tantes verhalen over werk. Daarom heeft zij besloten om te beginnen met een mbo- opleiding (niveau 4) tot verpleegkundige.

1. Uit welke onderdelen bestaat de studiefinanciering van Priya?
2. Is de studiefinanciering van Priya een lening of een gift?
3. Hoe kan Priya kiezen of zij wel of niet geld gaat lenen bij DUO?

 

Studiefinanciering: Gift of lening? 

Handige websites

• Geldplan Bijna 18
  
• DigiD aanvragen
  
• Zorgtoeslag aanvragen
  
• Van A tot Zekerheid

Lees en beantwoord de vragen. Vul jouw antwoorden in op learnbeat: 

Merel (20) houdt van online shoppen. Ze ontdekt dat ze met AfterPay de kleding eerst thuis kan passen voordat ze hoeft te betalen. Merel bestelt zo veel dat ze sommige rekeningen vergeet te betalen. Toen ze de kleding bestelde had Merel genoeg geld op haar rekening. Nu niet meer. Ze wacht totdat ze weer salaris heeft. Ondertussen worden de kosten voor de kleding elke keer hoger, omdat ze te laat is met betalen.

1. Waar kan Merel terecht nu zij schulden heeft? Schrijf de bruikbarewebsite(s) op en noteer de mogelijkheden.
   
2. Zoek op hoe je een aflosplan maakt. Welke stappen horen daarbij en wat moet je daarvoor doen?
   
3. Merel krijgt een brief met een betaalherinnering. Zij moet in totaal € 605 euro betalen. Hiernaast zie je begroting van Merel met haar inkomsten en uitgaven. Maak een aflosplannetje voor Merel: Hoeveel geld houdt Merel over per maand?
4. Kan zij besparen op sommige uitgaven? Hoeveel kan Merel per maand afbetalen aan haar schuldeiser?
5. Hoelang is Merel bezig met afbetalen totdat zij van haar schuld af is?

In de schulden: wat nu? 

Lees en beantwoord de vragen. Vul jouw antwoorden in op learnbeat. 

 Sophie (17 jaar) heeft een bijbaan in de supermarkt. Ze werkt 2 dagen per week voor 4 uur. Ze krijgt €4,19 per uur uitbetaald.

Het bedrag wat Sophie uitbetaald krijgt (€4,19 per uur) is haar brutoloon. Leg uit wat het verschil is tussen brutoloon en nettoloon.

1. Zoek op wat loonheffingskorting is en wanneer je hier recht op hebt.
   
2. Kan Sophie geld terugkrijgen van de belastingdienst? Zo ja, leg uit hoe.
   
3. Zoek op wat het minimumloon is voor Sophie. Dit kan je doen via de rekenhulp voor het minimumloon op rijksoverheid.nl. Is haar salaris legaal?
   

Zelf geld verdienen en belasting terugvragen? 

Handige websites

• Geldplan Bijna 18
  
• DigiD aanvragen
  
• Zorgtoeslag aanvragen
  
• Van A tot Zekerheid

 Met de toekomstquiz test jij of je toekomstproof bent. Je gaat vragen beantwoorden over verschillende financiële thema’s waarmee jij nu of in de toekomst mee in aanraking zal komen. Van studiefinanciering tot belastingen en verzekeringen, heb jij deze informatie scherp?

Test het met deze toekomstquiz!

Ben jij klaar voor jouw toekomst?

Ik ga naar het mbo en heb
altijd recht op studiefinanciering.

1. Waar
2. Niet waar

Algemene instructie:

1. Vertel dat de studenten verschillende stellingen te zien krijgen waar ze via telefoon op kunnen antwoorden.
2. Na iedere vraag komt de tussenstand in beeld. Wil je dit niet steeds tonen? Haal dan het vinkje bij 'Toon tussenstand na iedere vraag' weg. Je kunt altijd (door links onderin op 'Leerlingen' te klikken) de tussenstand tonen).

Stelling: Ik ga naar het mbo en heb altijd recht op studiefinanciering.

Deze stelling is niet waar.  

Voorwaarden, onder andere:

- leeftijd minimaal 18;

- Moet een BOL opleiding zijn (geen BBL);

- Moet een voltijds opleiding zijn van minimaal 1 jaar.

Voor meer uitleg:

https://duo.nl/particulier/studiefinanciering/voorwaarden.jsp

Vraag de studenten ook of ze weten of ze de studiefinanciering terug moeten betalen. Zie: https://duo.nl/particulier/studiefinanciering/gift-of-terugbetalen.jsp

  

Vanaf je 18e ben je zelf verantwoordelijk voor je zorgverzekering.

1. Waar
2. Niet waar

Stelling: Vanaf je 18e ben je zelf verantwoordelijk voor je zorgverzekering.

De stelling is waar.  

Je hebt twee opties als 18 jarige:

1. Je kunt zelf een zorgverzekering afsluiten.
2. Of je kunt meeverzekerd blijven op de polis van je ouders/verzorgers. 

Doe je niets? Dan krijg je vanaf je 18e automatisch dezelfde zorgverzekering als je ouders/verzorgers.

Stip hier ook het aanvragen van de zorgtoeslag aan. In beide gevallen heb je recht op zorgtoeslag en kan je dit zowel in de toekomst als met terugwerkende kracht aanvragen. Eerst moet de zorgverzekering geregeld zijn, dan kan er zorgtoeslag worden aangevraagd.

Er is één situatie waarbij een 18 jarige niet direct een zorgtoeslag kan aanvragen. En dat is de situatie als de ouders, een kind uitschrijven op de polis en het initiatief laten bij de 17/18 jarige om zijn eigen zorgverzekering te organiseren.

Dan kan er een periode zijn dat het kind (nog) niet geregistreerd staat als zorgverzekerd en dan kan er ook geen zorgtoeslag worden aangevraagd.

De 17/18 jarige moet zichzelf eerst verzekeren en daarna kan het worden aangevraagd.

Extra informatie:

Je kunt naar sites als zorgkiezer, independer of zorgwijzer (1 site laten zien). Hier kun je invullen wat jij denkt dat je nodig hebt. Er komen dan een aantal zorgverzekeraars voorbij met het bedrag dat je per maand gaat betalen. Dit noemen we een premie. De hoogte verschilt per verzekeringsmaatschappij Je hebt een basisverzekering waar bijvoorbeeld een bezoek aan de huisarts van wordt betaald. Wil je ook dat je tandarts of de fysiotherapie kosten worden betaald dan moet je een aanvullende verzekering sluiten. Een extra pakket waardoor je verzekering per maand duurder wordt. Sommige maatschappijen bieden studentenverzekeringen aan. Deze hebben een uitgebreidere dekking waar bijvoorbeeld fysiotherapie in zit.

Als je 18 jaar of ouder bent en
op jezelf gaat wonen, krijg je huurtoeslag.

1. Waar
2. Niet waar

Stelling: Als je 18 jaar of ouder bent en op jezelf gaat wonen, krijg je huurtoeslag.

Deze stelling is niet waar.  

Extra uitleg:

• Als je op kamers woont meestal niet, tenzij je kamer een zelfstandige woonruimte is (eigen toegangsduur die je van binnen en buiten op slot kan doen. En je moet een eigen keuken, w.c en douche of badkamer hebben);
• Afhankelijk van huurbedrag, inkomen en vermogen.

Zie: https://www.belastingdienst.nl/wps/wcm/connect/nl/huurtoeslag/content/student-op-kamers-huurtoeslag

Als je werkt,
betaal je vanaf je 18e pas inkomstenbelasting.

1. Waar
2. Niet waar

Stelling: Als je werkt, betaal je vanaf je 18e pas inkomstenbelasting.

Deze stelling is niet waar.  

Extra uitleg:

• Als je werkt moet je ook voor je 18e belasting over je loon betalen. Als student mag je ongeveer € 13.000,- bijverdienen in 2024 zonder belasting te hoeven betalen.
• Vanaf 1 januari 2024 mogen studenten die een bijbaantje hebben onbeperkt bijverdienen. Er is geen bijverdiengrens meer voor de studiefinanciering.

Zie ook: 

https://www.belastingdienst.nl/wps/wcm/connect/nl/jongeren/jongeren

Als je een bijbaan hebt, kun je
vaak ieder jaar geld terugvragen
bij de Belastingdienst.

1. Waar
2. Niet waar

Stelling: Als je een bijbaan hebt, kun je vaak ieder jaar geld terugvragen bij de Belastingdienst.

Dit is zeker waar! 

1. Vraag aan de studenten of zij al een keer geld hebben teruggevraagd bij de Belastingdienst.
2. Geef een toelichting:
   • Helemaal geen inkomsten, dan ook geen loonheffing ingehouden en ook geen teruggaaf.
   • Als ze een ‘volle’ baan hebben en dus al veel verdienen, is teruggaaf ook niet zeker.
   • Als ze een ‘side hustle’ hebben, dus een (mini-)onderneming, krijgen ze niet terug, maar moeten ze juist bijbetalen.

Je kunt beter gaan sparen dan beleggen.

1. Waar
2. Niet waar

Stelling: Je kunt beter gaan sparen dan beleggen.

Beide antwoorden zijn goed.

1. Geef een toelichting:
   Spaar met geld dat je snel nodig hebt (< ca. 10 jaar).
   Beleg VEILIG met geld dat je niet snel nodig hebt (> ca. 10 jaar).
2. Leg het rente-op-rente effect uit. Vergelijk iemand die op zijn 25e begint met iemand die op leeftijd docent (45?) begint. Dit kan een eye-opener zijn!
3. Korte aanvulling op beleggen: Er zijn veel soorten beleggen, sommige met veel risico (daytraden, bitcoin) en sommige met weinig risico (op de beurs, ETF). Beleggen is altijd voor > 10 jaar!
4.  Optie: begin een discussie over  rendement, risico (restschuld), met welk geld (heb je voldoende over), appeltje voor de dorst/ beleggen met stufi of andere lening (beleggen met geleend geld)

zie ook: https://www.wijzeringeldzaken.nl/geldzaken-op-orde/sparen-of-beleggen-wat-zijn-je-opties/

https://www.nibud.nl/onderwerpen/sparen/

Mijn ouders zijn altijd
aansprakelijk als ik iemand schade toebreng.

1. Waar
2. Niet waar

Stelling: Mijn ouders zijn altijd aansprakelijk als ik iemand schade toebreng.

Deze stelling is niet waar.  

Zie Rijksoverheid (klik om te openen).

Schuld door schade minderjarig kind

Richt een kind schade aan, dan hangt het van zijn of haar leeftijd af wie aansprakelijk is. Er gelden de volgende wettelijke regels:

• Is het kind jonger dan 14 jaar, dan ligt de aansprakelijkheid bij de ouder. Dit geldt als de ouder het ouderlijk gezag of de voogdij heeft over het kind. De ouder kan meestal de schade op zijn/haar aansprakelijkheidsverzekering verhalen.
• Is het kind 14 of 15 jaar, dan is het zelf aansprakelijk. De ouder is ook aansprakelijk als hij/zij redelijkerwijs in staat was het kind tegen te houden bij het veroorzaken van de schade, maar dit niet heeft gedaan.
• Is het kind 16 jaar of ouder, dan is het zelf aansprakelijk.

Doel gehaald: Je weet welke financiële rechten en plichten je hebt vanaf je achttiende. 

Je gaat nu aan de slag met de overige opdrachten in learnbeat. 

Aan de slag 

 

1. Jamal wordt deze zomer 18 jaar. Hij kan niet wachten, want dan mag hij eindelijk zelf autorijden! Voordat Jamal van deze vrijheid kan genieten, zijn er 3 dingen die hij nog moet regelen. Wat moet Jamal regelen voordat hij 18 jaar wordt?                                                                                                                                                                         Als Jamal 18 wordt, moet hij de volgende dingen regelen: DigiD, 18+ bankrekening en een eigen zorgverzekering. Ook is het verstandig om een spaarrekening te regelen, zorgtoeslag aan te vragen en te checken of je verzekerd bent tegen schade aan anderen. Dit kan met een aansprakelijkheidsverzekering.
2. Zoek op waar en hoe Jamal deze 3 dingen kan regelen.                                                                                               Dit kan online. Jamal kan een DigiD aanvragen via www.digid.nl/aanvragen. Hier heeft hij zijn Burgerservicenummer (BSN) voor nodig, dit staat op zijn ID-kaart of paspoort. Om zorgtoeslag, salaris of studiefinanciering te ontvangen, heeft Jamal een eigen 18+ bankrekening nodig. Dit kan hij openen via de website van één van de banken. Hierna kan hij zijn bankpas activeren en online bankieren aanvragen of installeren. De meeste banken hebben speciale rekeningen voor jongeren of studenten! Deze zijn vaak een stuk goedkoper of zelfs gratis. Jamal kan via de website van een zorgverzekeraar een zorgverzekering aanvragen. Van tevoren moet Jamal inschatten wat hij nodig heeft aan zorg. 
3. Hoe bepaal je welke zorgverzekering bij jou past? Zijn er websites die daarbij kunnen helpen?                               Independer of Zorgwijzer, zien welke zorgverzekering het beste bij hem past. Bij het afsluiten van een verzekering, is het ook belangrijk om te kiezen hoe hoog jij jouw eigen risico zet. Hoe hoger je je eigen risico zet, hoe lager je maandelijkse premie.                            

c) Hoe bepaal je welke zorgverzekering bij jou past? 

Eigen antwoord 

18, wat nu?

18, wat nu? (thema)

a) Wat moet Jamal regelen voordat hij 18 jaar wordt? Als Jamal 18 wordt, moet hij de volgende dingen regelen: DigiD, 18+ bankrekening en een eigen zorgverzekering. Ook is het verstandig om een spaarrekening te regelen, zorgtoeslag aan te vragen en te checken of je verzekerd bent tegen schade aan anderen. Dit kan met een aansprakelijkheidsverzekering.

b) Zoek op waar en hoe Jamal deze 3 dingen kan regelen. Dit kan online. Jamal kan een DigiD aanvragen via www.digid.nl/aanvragen. Hier heeft hij zijn Burgerservicenummer (BSN) voor nodig, dit staat op zijn ID-kaart of paspoort. Om zorgtoeslag, salaris of studiefinanciering te ontvangen, heeft Jamal een eigen 18+ bankrekening nodig. Dit kan hij openen via de website van één van de banken. Hierna kan hij zijn bankpas activeren en online bankieren aanvragen of installeren. De meeste banken hebben speciale rekeningen voor jongeren of studenten! Deze zijn vaak een stuk goedkoper of zelfs gratis. Jamal kan via de website van een zorgverzekeraar een zorgverzekering aanvragen. Van tevoren moet Jamal inschatten wat hij nodig heeft aan zorg.

c) Hoe bepaal je welke zorgverzekering bij jou past? Zijn er websites die daarbij kunnen helpen? Voordat je een zorgverzekering afsluit, is het verstandig om in te schatten wat voor zorg jij denkt nodig te hebben. Het kan namelijk per verzekeraar verschillen welke zorgkosten zij betalen. Zodra Jamal weet wat hij (waarschijnlijk) nodig heeft, kan hij via vergelijkingssites, bijvoorbeeld Independer of Zorgwijzer, zien welke zorgverzekering het beste bij hem past. Bij het afsluiten van een verzekering, is het ook belangrijk om te kiezen hoe hoog jij jouw eigen risico zet. Hoe hoger je je eigen risico zet, hoe lager je maandelijkse premie.

Ga naar de website: https://www.startpuntgeldzaken.nl/jongeren/bijna18

a) Welke stappen kan jij al aanvinken?

Eigen antwoord

b) Welke stappen moet je nog doen?

Eigen antwoord

Opdracht 1:

Werken is een eerlijke en veilige manier om aan geld te komen. Maar er zijn

nog meer mogelijkheden om inkomsten te genereren. Onder andere belasting

terugvragen, zorgtoeslag krijgen, studiefinanciering krijgen, een andere baan zoeken, opslag vragen, enzovoorts.

Kennen de studenten #snelgeldverdienen? Dit een voorbeeld van een oneerlijke/onveilige manier om

aan geld te komen. Je pleegt zelfs een strafbaar feit!

Toelichting: Op bijvoorbeeld Instagram kom je opmerkingen tegen met #snelgeldverdienen onder de

post. Dit is een nieuwe manier van oplichting. Het doel is om jongeren te verleiden hun bankpas en

pincode af te geven. Doe je dit? Dan ben je een zogenoemde geldezel. Jouw rekening wordt gebruikt

om geld wit te wassen, van bijvoorbeeld geld dat is verkregen door oplichting via markplaats2

Hoeveel ga jij verdienen na je mbo-opleiding denk je?

• Wanneer ben jij tevreden?

• Wanneer ben jij rijk?

• Druk dat eens uit in geld? (Zijn er nog andere manieren van rijk zijn?)

• Het gemiddelde inkomen van een mbo ’er is €24.500 bruto per jaar.
  
• Minimumloon 19.627 (21 jaar en ouder en volledige werkweek). 

Inkomsten 

Opdracht 2

Kennen de studenten #snelgeldverdienen? Dit een voorbeeld van een oneerlijke/onveilige manier om

aan geld te komen. Je pleegt zelfs een strafbaar feit!

Toelichting: Op bijvoorbeeld Instagram kom je opmerkingen tegen met #snelgeldverdienen onder de

post. Dit is een nieuwe manier van oplichting. Het doel is om jongeren te verleiden hun bankpas en

pincode af te geven. Doe je dit? Dan ben je een zogenoemde geldezel. Jouw rekening wordt gebruikt

om geld wit te wassen, van bijvoorbeeld geld dat is verkregen door oplichting via markplaats2

Geef antwoord op de stelling

Door de wet aan te passen kunnen jongeren al vanaf 16 jaar gaan stemmen. Jongeren kunnen nu pas vanaf 18 jaar stemmen.