4.1 De opstand in Europees perspectief

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

4.1 De Opstand in Europees perspectief

Strijd om geloof en centralisatie

Kenmerkende Aspecten H4 

(onderwerp ´De Opstand)

22. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat  (4.1)

24. De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek

25. Wereldwijde handelscontacten, handels kapitalisme en het begin van een wereldeconomie 

Katholiek

Protestants

Beelden in de kerk

Verering van Heiligen

Geen heiligen

Kerkdienst eigen taal

Veel aandacht voor de bijbel

Kerk is arm

Paus is de baas

16e eeuw (1500 - 1600)

Veel oorlogen:

Om geloof
Katholicisme /protestantisme (Reformatie)

Om politiek
Centraal bestuur (koning wil dat alle macht bij hem ligt)/

decentraal bestuur (lokale vorst wil lokale macht behouden)

Frankrijk

• Meerdere godsdienstoorlogen tussen de katholieken en de hugenoten (= Franse calvinisten)
  
  
• Rust met het Edict van Nantes (1598): hugenoten kregen enige vrijheid van godsdienst

Tijdens de Bartholomeusnacht in 1572, ook wel de Parijse bloedbruiloft genoemd, werden Franse hugenoten op bloedige wijze vermoord

Karel V 1500-1558

• Karel van Habsburg erft het bestuur over de Nederlandse gewesten (1506), Spanje (1516) en het Rooms-Duitse Rijk (1519)
• Door huwelijken, veroveringen en erfenissen is zijn rijk enorm geworden
• Hoewel hij koning van Spanje en Keizer van het Rooms-Duitse Rijk is, wordt hij geen koning, maar 'Heer van de Nederlanden'

Waarom vond Karel V centralisatie nodig?

Karel was leenheer:

• Hij bepaalde de buitenlandse politiek en had vaak geld nodig voor oorlogen.
• Zijn vijanden waren Frankrijk en het Turkse Rijk.

Centralisatie

Definitie: Bestuur vanuit één centraal punt waar regels en wetten gelden voor het HELE rijk. 

Duitsland

• Karel V was keizer van heel Duitsland
  
  
• Macht onderverdeeld aan lokale vorsten en geestelijken
  
  
• Lokale machthebbers gingen steeds minder naar Karel luisteren
  
  

Kenmerkend aspect

22 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat

Vrede van Augsburg
(1555)

Een einde aan de strijd tussen de volgelingen van Luther en de katholieken onder leiding van       Karel V. 

Voortaan bepaalt de keurvorst de godsdienst voor de onderdanen in zijn gebied.

Wiens gebied, diens geloof

einde Dertigjarige Oorlog:

• 1618 - 1648 Duitse Rijk wéér verwikkeld in oorlog: godsdienstoorlog + centralisatie (same old story)
  --> 1648: Vrede van Westfalen:
• - gezag Duitse vorsten werd hersteld
• - iedere lokale vorst bepaalde godsdienst in zijn territorium
• - onderdanen mochten eigen geloof kiezen, maar eventueel verhuizen naar rooms-katholiek/lutheraans/calvinistisch gebied.
• Gevolg: in Duitsland mislukte de centralisatie 

Aan de slag

Lees éérst 4.1 goed door.

Maak daarna opdracht 3 t/m 5.

Waarin verschilde het calvinisme van de ideeën van Luther?

1. Men moest streng volgens de bijbel leven
2. Beelden en schilderijen waren wél toegestaan in de kerk
3. Men moest de bijbel zelf kunnen lezen
4. Opstand was toegestaan als de koning het geloof niet naleefde

De Nederlanden

• Nederland als één land bestond nog niet
  

• Er waren veel kleine gebieden, die bij elkaar 'De Nederlanden' heetten.

• In die gebieden was een heer de baas

• Rond 1500 waren al deze gebieden in handen van de Habsburgers

De Nederlanden maakten deel uit van het Rooms-Duitse Rijk. De graven en hertogen in Nederland waren officieel leenmannen van de Duitse keizer, maar die had meestal niet meer veel macht over zijn leenmannen. In 1018 werden de legers van de Duitse keizer zelfs verslagen door te troepen van de graaf van Holland.

Streven naar centraal bestuur (1)

• Spaanse koning Karel V regeerde over de Nederlanden. 
  
  
• De Nederlanden bestond uit 17 gewesten.
  - Eigen regels, eigen munt, eigen bestuurders. 
  
  
• Spaanse keizer had hierdoor minder macht (lees) minder geld voor oorlog want elke keer overleggen met aparte gewesten.

Situatie De Nederlanden binnen het Habsburgse rijk

Bestuur in Nederland 

Landvoogdes Margaretha van Parma 'heerste' over Nederland. 

Ketters werden vervolgd.

Verzet tegen de Spaanse koning

• Bestuurders van de gewesten wilden geen centraal bestuur: minder macht.
  
• Nieuwe belastingen kostte de bevolking veel meer geld. 
  
• Katholieke Filips II ging over tot bloedige vervolging van protestanten in de Nederlanden. 
  
• 1566 Smeekschrift der edelen. Nederlandse edelen smeken om te stoppen met de inquisitie.  

De beeldenstorm (1)

• Door smeekschrift werden protestanten even niet vervolgd en hoefden dus ook niet stiekem bijeen te komen. 
  
  
• Er werden hagenpreken georganiseerd. 
  
  
• 1566 Een Vlaamse predikant maakt zich kwaad over de heiligen verering in de katholieke kerk.  

De Beeldenstorm (2)

• Boze gelovigen trokken naar de kerk en vernielden alle beelden en namen de kostbaarheden mee.
• Meer van deze plunderingen verspreidden zich als een olievlek door de Nederlanden. 

Filips is woedend!

• Filips stuurt zijn beste generaal, Alva, met 10.000 soldaten, om af te rekenen met de Beeldenstorm
• Iedereen die schuldig is, zal zwaar worden gestraft, óók de edelen die de Beeldenstorm niet hebben voorkomen.
• Alva volgt Margaretha in 1567 op als landvoogd.
• Sommige edelen, zoals Willem van Oranje, vluchtten uit de Nederlanden.

Met hele harde aanpak bestuurt Alva Nederland

De Bloedraad /  Raad der Beroerten

Historische vaardigheden 

• Politiek:  alles wat te maken heeft met de verdeling van macht, de organisatie van het bestuur, het denken over het bestuur en het maken van wetten en regels.
  
  
• Economisch: alles wat te maken heeft met de manier waarop mensen in hun onderhoud voorzien en de manier waarop de opbrengst van het werk onderling wordt verdeeld. 
  
  
• Cultureel: alles wat te maken heeft met de ideeën van mensen en de manier waarop ze zich uiten, bijvoorbeeld in hun gewoontes en regels, of kunst en wetenschap. 

De opstand begint (1)

• Na de beeldenstorm: Hertog van Alva.
  
  
• Raad van Beroerten: bloedraad & tiende penning.
  
  
• Willem vlucht, Alva pikt bezittingen in. 

- Willem wordt ontslagen als stadhouder.

Ook vele protestanten vluchtten voor Alva.

• 1568: Begin opstand: Willem valt, met Watergeuzen, de Spanjaarden aan. 

Willem van Oranje

• Plot vanuit Duitsland een aanval op de Nederlanden. 
• De eerste gewelddadige actie werd uitgevoerd in 1568. 
• Dit vormde het begin van de "Nederlandse Opstand" en het begin van de "Tachtigjarige Oorlog". 

Een strijd tussen katholieke overheersers en protestantse opstandelingen

De opstand begint (2)

• De troepen van Willem van Oranje hebben het zwaar, maar Geuzen vieren eerste succes in 1572: inname van Den Briel.
  
  
• Hulp van de watergeuzen:  protestantse vluchtelingen 
  
  
• Steeds meer burgers kwamen in Opstand
  
  
• Tweedeling: katholieken (Spanjaarden) tegenover protestanten (Nederlanders). 
  
  

Beginjaren van de strijd

• Hertog van Alva: problemen met huurleger. (Lege schatkist betekende plunderende soldaten.) 
  
  
• Plunderingen zorgden voor meer haat.
  
  
• Watergeuzen voerden geen veldslagen maar voerden kleine aanvallen uit. (Gebieden onder water zetten).
  
  
• Bevrijding van Alkmaar en Leiden.  

Unie van Utrecht 

• In 1579 besluiten de Noordelijke Nederlanden samen te werken in de Unie van Utrecht om de Spanjaarden te verjagen. Voortaan één gezamenlijk leger.

1581: Plakkaat van Verlatinghe

Plakkaat van Verlatinghe

1581

• Alleen in de Nederlanden leidde het verzet tegen het centrale gezag tot een onafhankelijke staat
• Vraag bij afbeelding: waarom wilde president Obama beslist de 'Acte van Verlatinghe' zien toen hij Nederland bezocht?  

Minister-President Mark Rutte laat de Acte van Verlatinghe zien aan oud-president Barack Obama van de Verenigde Staten.

Het document heeft vermoedelijk óók een belangrijke rol gespeeld in Amerika: toen het land zich in 1776 onafhankelijk verklaarde van Engeland, is er een grote kans dat ze even gespiekt hebben in het Nederlandse document. Net zoals de Nederlanders wilden ok de Amerikanen namelijk van hun koning af!

Klik hier

Moord op Willem van Oranje(1584) door Balthasar Gerards

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

1588

• Bij gebrek aan een geschikte kandidaat als vorst of koning, besluiten de Noordelijke Nederlanden verder te gaan als Republiek
• De 'baas' in de Republiek werd de Staten-Generaal

De macht van de Republiek was in handen van de Staten-Generaal. De stadhouder van Holland, altijd een erfgenaam van Willem van Oranje, zou de leiding krijgen over het leger.

De landsadvocaat (later: raadspensionaris) was de belangrijkste bestuurder van de Republiek: hij zorgde voor de agenda van de vergadering en bereidde besluiten (wetten) voor.

Kaart

Na 1588

• Republiek boekte overwinningen door:

• Toename handel en nijverheid: meer geld voor huurleger.
•  Filips voerde meerdere oorlogen tegelijk en dat kost geld. 
• Sterke bondgenoten zoals Engeland en Frankrijk
•  Militaire veranderingen door Maurits (zoon van Willem). = Stadhouder

Op weg naar vrede

• Voor beide landen geen terreinwinst.
  
  
• 1609-1621: Twaalfjarig Bestand
  - Handel en welvaart nemen toe. 
  - De VOC en de WIC.
  

• 1648: Vrede van Münster: zuidelijke Nederlanden blijven Spaans. Noordelijke Nederlanden onafhankelijke staat. 

1648: Vrede van Münster

Godsdienstoorlogen in Europa 

• Conflicten tussen katholieken en protestanten in Frankrijk. (Bloedbruiloft)
• Duitsland onder Karel V werd het noorden protestants en zuiden katholiek.
• Engeland onder Hendrik VIII kreeg ruzie met de paus en stichtte zijn eigen kerk. Met katholieke kenmerken zoals priesters, maar ook protestantse kenmerken zoals afschaffing van kloosters en priesters mochten trouwen.  

Opdrachten van 4.1 afronden