Genetica

• Biologie
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Leerdoelen

Je moet genetische vraagstukken kunnen oplossen met:

volledige dominantie, onvolledige dominantie, codominantie (incl. multipele allelen bij bloedgroepen), X-chromosomale overerving, letale allelen, en gekoppelde overerving

Fenotype

Homozygoot

Een "onderdrukt" allel

De allelen voor een bepaalde eigenschap

Twee verschillende allelen voor een bepaalde eigenschap

Homozygoot dominant

Homozygoot recessief

Heterozygoot

De waarneembare eigenschap van een organisme

Twee gelijke allelen voor een eigenschap

Recessief allel

Gen

Heterozygoot

AA

aa

Aa

Homozygoot/Heterozygoot

Homozygoot   => twee dezelfde allelen

                              => AA --->  homozygoot dominant

                              => aa --->  homozygoot recessief

Heterozygoot => twee verschillende allelen

                              => Aa

                             

Mensen hebben altijd 2 allelen van een bepaald gen. Wat is een reden dat deze twee allelen niet altijd hetzelfde zijn?

Geslachtelijke voortplanting

Oogkleur: bruin is dominant. Daniëlle is homozygoot dominant, haar man is heterozygoot. Wat is de kans op een kind met blauwe ogen?

Bij mensen is het gen voor rechtshandigheid (R) dominant over het gen voor linkshandigheid (r). In de afbeelding hieronder is een stamboom van mensen weergegeven.
Bekijk de stamboom over en noteer bij elk persoon uit de stamboom het genotype.
dus: 1 = ..

Dit is een voorbeeld van

1. intermediair
2. codominantie
3. onvolledig dominant

Welk type overerving zie je in de afbeelding?

Bij een kruising tussen een roze en een witte bloem, hoeveel procent van de nakomelingen zal roze zijn?

1. Codominant; 50%
2. Incompleet dominant; 50%
3. Codominant; 25%
4. Incompleet dominant; 25%

Incomplete dominantie

Soms beïnvloedt het recessieve allel het fenotype maar een klein beetje.

Soms zijn beide allelen gelijkmatig dominant bij het bepalen van het fenotype.

Een homozygote plant met twee allelen voor rode bloemen heeft rode bloemen.

Een homozygote plant met twee allelen voor witte bloemen heeft witte bloemen.

Een heterozygote plant met zowel een allel voor rode bloemen als voor witte bloemen heeft eigenlijk roze bloemen.

Omdat beide allelen even dominant zijn, bepalen beide samen het fenotype.

Het resulterende fenotype wordt een intermediair fenotype genoemd.

Codominant

• Beide allelen komen volledig tot uiting in een heterozygoot individu (de vogel in de afbeelding is bijvoorbeeld zowel blauw als wit)
• Allelen aangegeven als superscript van een gekozen letter

Welk genotype hoort bij welke bloedgroep?

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep AB

Bloedgroep O

Bloedgroepen 

genotypes en fenotypes

Twee co-dominante allelen (I),

Een recessief allel (i)

IAIA    Bloedgroep A

IAi       Boedgroep A

IBIB    Bloedgroep B

IBi       Bloedgroep B

IAIB    Bloedgroep AB

ii          Bloedgroep 0 

Een moeder met bloedgroep B en een vader met bloedgroep A krijgen samen een kindje met bloedgroep 0.
Wat waren de genotypen van de ouders?

Man: bloedgroep AB, vrouw bloedgroep A.

Eerste kind: bloedgroep B.

Wat is de kans dat het tweede kind bloedgroep A heeft?

Dit is een karyogram van een...

1. Jongen
2. Meisje
3. Jongen met Down syndroom
4. Meisje met Down syndroom

Chromosomen

aantal chromosomen in een menselijke cel

aantal autosomen in een menselijke cel

aantal homologe chromosomen in een vrouwelijke cel

aantal homologe chromosomen in een mannelijke cel

aantal chromosoomparen in een menselijke cel

...

...

...

...

...

21

22

23

24

42

44

46

48

21

22

23

24

42

44

46

48

Karyogram

Een geslachtscel bevat een Y-chromosoom. Wat voor geslachtscel kan dit zijn?

1. zaadcel
2. eicel
3. zaadcel en eicel

Geslachtschromosomen

Kleurenblindheid wordt veroorzaakt door het x-chromosomale gen A en erft recessief over. Hoe groot is de kans dat meneer Groen (XaY) en mevrouw Groen (XAXa) een kleurenblinde dochter krijgen? Vul het kruisschema in én geef de kans. 

Opdracht

♀/♂

Xa

Y

XA

Xa

XAXa

XAY

XaXa

XaY

X-chromosomale overerving (1)

Bij X-chromosomale overerving erft de eigenschap over via de X-chromosoom. Een vrouw heeft 2 X-chromosomen, dus een homozygoot heeft X^AX^A of X^aX^a

 Een vrouwlijke heterozygoot (X^AX^a) kan draagster zijn van een recessieve eigenschap.

X-chromosomale overerving (2)

Bij mannen is hetero-/homozygoot niet van toepassing, omdat zij maar 1 X-chromosoom hebben.

X^aY- of X^AY-

Bij een man kan een recessieve, X-chromosomale aandoening dus al met 1 allel tot uiting komen, omdat zij geen tweede allel hebben.

Een vrouw die kleuren kan zien, heeft een kleurenblinde vader. Haar man is niet kleurenblind. Hoe groot is de kans dat een zoon van hen kleurenblind is?

1. 0%
2. 25%
3. 50%
4. 100%

Bij mensen is het gen voor hemofilie recessief en X-chromosomaal. De vader en moeder van een pasgeboren kind hebben beiden normale bloedstolling. Beide grootvaders hebben hemofilie.
Hoe groot is de kans op een dochtertje met hemofilie?
Hoe groot is de kans op een zoontje met hemofilie?

1. Meisje: 100% Jongen: 50%
2. Meisje: 50% Jongen: 100%
3. Meisje: 0% Jongen: 100%
4. Meisje: 0% Jongen: 50%

Leg uit of de eigenschap PTC proeven X-chromosomaal kan zijn of niet.

X-chromosomale overerving herkennen in stambomen

- Zonen krijgen het X-chromosoom altijd van hun moeder

- Dochters krijgen altijd een X-chromosoom van hun vader

Kruisingsregel X-chromosomale overerving:

'zieke dochters hebben zieke vaders'

Wat is een typisch kruisingsschema voor een letale overerving?

1. 
2. 
3. 
4. 

Letale factoren

= Allel dat bij homozygote toestand niet levensvatbaar is. 

Voorbeeld: 

• kuifkanaries  

Verhouding 2:1 (letale factor telt niet mee)

pp is een letaal genotype bij cavia's. Je kruist cavia Pp met cavia Pp. Hoeveel % van de levend geboren jongen heeft genotype Pp?

Bij Manx katten:
aa: met staart, Aa: staartloos, AA: letaal.
Een kat mét, en een kat zonder staart worden gekruist. Bereken het % katten dat zonder staart wordt geboren.

Van een dihybride kruising worden 2 cavia's gekruist: AABB x aabb
(A = zwart, a = wit, B = ruw, b = glad)

Wat is het genotype van de F1?

1. AAbb
2. AaBb
3. aaBb
4. AaBB

Van een dihybride kruising met 2 cavia's: AABB x aabb
(A = zwart, a = wit, B = ruw, b = glad) worden de F1 dieren onderling gekruist.

In de F2 is het gedeelte dat zwart en ruwharig is:

1. 1/16
2. 3/16
3. 9/16
4. 3/4

Dihybride kruising

Bij een dihybride kruising bestudeer je twee eigenschappen tegelijkertijd. In het kruisingsschema hiernaast bijvoorbeeld, wordt gekeken naar de overerving van kleur én vorm van de erwten.

Bij onafhankelijke overerving liggen de twee eigenschappen op verschillende chromosomen. Als een ouder genotype AaBb heeft, dan kan deze ouder vier verschillende geslachtscellen produceren: AB, Ab, aB en ab.

Hierdoor krijg je een kruisingsschema met 4x4 = 16 mogelijke genotypen voor de nakomelingen. 

Uitleg dihybride kruising cavia's

Bij een dihybride kruising geeft de verhouding 9: 3: 3: 1 een.................aan.

1. gekoppelde overerving
2. Onafhankelijke overerving
3. Intermediare dominantie
4. Multipele allelen

Hieronder zijn twee genen op verschillende loci gelegen. Sleep de afbeelding naar de bijbehorende categorie.

onafhankelijk

gekoppeld

Gekoppelde genen

Twee genenparen kunnen op andere
chromosomenparen liggen = onafhankelijke
overerving 

Twee genenparen kunnen ook op hetzelfde
chromosomenpaar liggen = gekoppelde overerving

 Notatie gekoppelde genen:
streep onder/boven genen

Bij gekoppelde genen zijn er minder combinaties van geslachtscellen mogelijk.

Zoals je in de afbeelding kan zien, is de F1 generatie heterozygoot voor beide eigenschappen (AaBb). Echter, F1 kan maar twee mogelijke geslachtscellen maken: AB of ab.

De combinaties Ab of aB zijn niet mogelijk, omdat die in de P-generatie niet als combinatie bestonden. 

Hiernaast zie je een chromosomenpaar met gekoppelde eigenschappen. Deze persoon maakt voortplantingscellen aan. Welke combinatie aan allelen kan voorkomen in zo'n cel? Leg je antwoord uit.

Bij de mens komen twee gekoppelde genen voor: A en B. Hoe groot is de kans dat een vader en een moeder met een chromosoompatroon zoals hiernaast een kind krijgen met genotype aaBb?  

Twee individuen met hetzelfde genotype (zie afbeelding) krijgen 80 nakomelingen. Hoeveel van die nakomelingen zouden in theorie genotype AABb moeten hebben? Leg je antwoord uit.