5.4 De Nederlandse Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

5.4 De Nederlandse Opstand 

Kenmerkende Aspecten 
21. De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke Kerk in West-Europa tot gevolg had

22. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat 

In de Nederlanden was géén vorst, maar een landsheer

(itt de situatie in het buitenland)

die moest overleggen met  rijke burgers, steden en gewesten

XXX

Karel V van Spanje 
(1500-1558)

Met een wel heel bijzondere familie

Het bestuur in de Nederlanden

• Nederland, België, Luxemburg vormden de Habsburgse Nederlanden
• Karel V was de landsheer van de Nederlanden
• Bij afwezigheid van de landsheer regeert een landvoogd de Nederlanden
• Daarnaast werden stadhouders aangesteld om een gewest (provincie) te besturen
• Ook moest de stadhouder overleggen met de Staten (afgevaardigden van alle gewesten) over bijv. belastingverhoging. 

Maken 

OZK 1

Eerder klaar? Lees paragraaf 5.4 

Poging tot centralisatie door Karel V vanuit Brussel

3. Raad van State: gaf politieke advies aan de landheer

2. De Raad van Financiën: voorbereiden belastingen 

1. De Geheime raad --> wetten en regels

Gevolgen van centralisatie en Reformatie 

• De drie raden gingen in tegen de gewestelijke privileges
• Ook verzet door bestrijden Reformatie
• Karel V = Rooms-Katholiek, eist dat van onderdanen, maar ...
• Calvinisme groot in de Nederlanden
• 2 verschillen met Luther:
  1. Lagere overheden mogen zich verzetten tegen de vorst
  2. Onderdanen mogen zonder toestemming van de vorst een kerk stichten

De Zielenvisserij - Van der Venne, 1614

Groeiend verzet 

• (Bloed)plakkaat + inquisitie 
• Vervolgingen gingen veel katholieken te ver
• 1555: Karel V deelt zijn land op: Filips II nieuwe landsheer Nederlanden + Spanje 
• 1559: Filips II naar Spanje --> zus Margaretha van Parma landvoogdes
• Smeekschrift (1566) door lage katholieke adel (geux) 
• Protestanten mochten openlijk geloof uitten 

Maken 

OZK 2, 3

Eerder klaar? Lees paragraaf 5.4

Onvrede leidt tot geweld

• 1566: veel armoede, werkeloosheid, honger, ontevreden edelen
• 1566: Calvinistische predikanten roepen op tot verzet RK-kerk
• Beeldenstorm raast over Nederlanden: Katholieke kerken kort en klein geslagen 

Hagenpreken in 1566 leidden tot de Beeldenstorm

Rooms-Katholieke kerken en kloosters waren een doelwit. Als reactie stuurde Filips II de hertog van Alva naar de Nederlanden

Koning Filips II woest

Generaal Alva moet de daders straffen
(Nederlandse gewesten in ketenen)

Filips II stuurt de Hertog van Alva om orde op zaken te stellen

Horne en Van Egmont onthoofd (1568)

De Tiende Penning 

Om zijn leger te betalen voerde Alva 'de Tiende Penning' in. Hierdoor moest er een extra 10% belasting betaald worden voor goederen. De Tiende Penning kon afgekocht worden met een groot geldbedrag.

In de bron hiernaast geef de tekenaar een mening weer over de Tiende Penning

Licht dit toe door:

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Prent betreffende de Tiende Penning. Rechts (op de voorgrond) hertog Alva. Links Margaretha van Parma. De leeuw stelt de Nederlanden voor.  

Georganiseerd verzet

• Opstandelingen geleid door Willem van Oranje 
• Hoogste edelman, prins van Orange (zuiden van Frankrijk) 
• Zowel Protestants als Rooms-Katholiek opgevoed
• Werd belangrijkste bestuurder (stadhouder) van Holland, Zeeland en Utrecht
• Komt in opstand tegen zijn landsheer: Filips II 

Slag bij Heiligerlee, 1568. Het begin van de Tachtigjarige Oorlog 

Oranje wordt leider van Opstand

• Oranje gaat samenwerken met de geuzen (letterlijk: bedelaars): calvinistische opstandelingen tegen Filips II.
• In 1572, veroveren de Geuzen de stad Den Briel, waarna de meeste steden in Holland en Zeeland zich aansluiten bij de geuzen en Willem van Oranje. 

Gebruik de bron hiernaast: In 1588 kent Parma, de Spaanse landvoogd van de Nederlanden,
een jaargeld van 360 kronen toe aan Richard Verstegen, omdat hij het werk van Verstegen goed kan gebruiken. Verklaar dit door aan te geven:
- met een verwijzing naar de prent, welke boodschap Parma met de prent kan overdragen en
- welk politiek doel Parma hiermee kan bereiken.

Maken 

OZK 4, 5

De opstand breidt zich uit 

• Veldtochten Willem onsuccesvol, maar ...
• 1572: Watergeuzen nemen Den Briel in --> neutrale steden steunen opstand
• 1572-1576: Alva belegert en moordt steden uit
• 1576: Spaanse soldaten krijgen geen loon en plunderen Antwerpen (Spaanse Furie) 
• 1576: Pacificatie van Gent --> alle 17 gewesten in opstand + godsdienstvrede

Maken rasteropdracht Beleg van Haarlem

• Op de prent in de volgende slide staat de inname van Haarlem in 1573 afgebeeld.
  1. Op de tekening is te zien wat er gebeurde nadat Alva Haarlem hadden ingenomen. Zet voor elke zin de hokjes die erbij horen (bijvoorbeeld  B1, F3, enz.)

__ Spaanse soldaten gooien lijken in de rivier.

__ Soldaten bewaken groepjes gevangengenomen Haarlemmers

__ Naast de beul staat een priester met een kruis in zijn hand.

__ Spaanse soldaten lopen over een brug de stad binnen.

__ Soldaten trekken van straat tot straat op zoek naar mensen.

    2. In de bron geeft de tekenaar diens mening weer over de Spanjaarden
         Licht dit toe door:

        - met twee verwijzingen naar de bron die mening weer te geven

    3. Leg uit welk doel de Spanjaarden hadden met de bloedige inname van Haarlem en waarom hun handelen nadelig uitpakte. 

         

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Unie van Atrecht

• Na Pacificatie van Gent zijn alle 17 gewesten in opstand, maar ...
• Noordelijke gewesten calvinistisch, zuidelijke gewesten Rooms-Katholiek
• Noordelijke gewesten willen betere samenwerking, maar op voorwaarde dat:
• Slechts 1 geloof per gewest wordt getolereerd. Hierop ...
• Sloten zuidelijke gewesten de Unie van Atrecht (1579): Terug bij Spanje in ruil voor amnestie (kwijtschelding straf). 
  

Unie van Utrecht 

• Na UvA gaan zeven noordelijke gewesten samen in de Unie van Utrecht, geleid door Willem van Oranje 
• Unie = een geheel, maar gewesten waren soeverein (zelfstandig). 
• Samenwerking op financieel en militair gebied
• Filips II doet Willem van Oranje in de Rijksban, hierop ...
• Plakkaat van Verlatinghe (1581): Filips II niet langer erkend als landsheer (vorst) 

Maken 

OZK 6

De Republiek ontstaat

• Gewesten op zoek naar vorst die vrijheden, privileges van steden, gewesten en onderdanen garandeerde
• Error 404: Vorst niet gevonden
• 1588: Dan maar zelfbestuur --> Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
  Zeven gewesten stemrecht in Staten-Generaal
• Willem van Oranje maakte het niet mee. Werd in 1584 gedood
• Nieuwe stadhouder: Maurits van Oranje 

“Heere Godt weest mijn siele ghenadich,

ick ben seer gequetst,

Heere Godt weest mijn siele,

ende dit arme volck ghenadich!

www.hetklokhuis.nl

Oefentoetsvraag 

In Maastricht (1579) vond een vergelijkbaar verschijnsel plaats als in Haarlem (1573) en Antwerpen (1576). Leg uit: 

• (met een verwijzing naar de bron) welk verschijnsel hier te zien is.
• welke directe- en indirecte oorzaken ten grondslag lagen aan dat verschijnsel
• (met behulp van de bron) wie deze afbeelding in diens propaganda kan hebben gebruikt 

Muitende Spaanse soldaten bestormen en plunderen de stad Maastricht vanuit Wijk (gemaakt door Vlaamse auteur Frans Hoogenberg, ca. 1613-1615). 

Maken 

HD 1 t/m 10 

M.U.V. 2B, 5, 8C+D

Indien dit niet in de les af te maken is --> volgende les werkles