1 De tijd van jagers en boeren - 1.3 De eerste steden

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

h2 les 1

Jagers en boeren

1

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

3- De eerste steden

h2 les 1

Leerdoelen

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

• hoe de eerste steden ontstonden 
• welke groepen ontstonden in landbouwstedelijke samenlevingen 
• welke politieke ontwikkelingen plaatsvonden 
• welke culturele ontwikkelingen plaatsvonden

h2 les 1

Herhalen

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Leg uit dat de afbeelding past bij het kenmerkend aspect van de vorige paragraaf. (beantwoord de vraag zoals voorgeschreven in het stappenplan).

h2 les 1

Het ontstaan van steden

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Dorpen hadden in de prehistorie hooguit enkele honderden inwoners. De inwoners leefden van de landbouw.

De eerste steden ontstonden tussen 4000 en 2000 v.C. bij de rivieren de Eufraat en Tigris in Mesopotamië.

Daar bouwde het volk van de Soemeriërs dorpen uit tot steden met o.a. bestuursgebouwen en tempels.

Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeen-schappen is een kenmerkend aspect van de tijd van de jagers en boeren.

Uruk was een stad in Zuid-Mesopotamië, het huidige Irak. Uruk

was één van de oudste echte steden. In 3500 v.C. was het al een

echte stad. Uruk was vroeger zo belangrijk dat een hele periode

uit de geschiedenis naar de stad is vernoemd. Misschien

ook wel terecht. In Uruk vond men namelijk het schrift uit.

Tengenwoordig is er helaas niet veel meer over van Uruk,

zoals je ziet op deze afbeelding. Toch is de stad zo’n 4500 jaar

onafgebroken bewoond geweest!

• hoe de eerste steden ontstonden 

h2 les 1

Oorzaken ontstaan eerste steden- stroomschema

Tijd van burgers en stoommachines 1800-1900

Uitvinding landbouw

ontstaan dorpen/vaste woonplaats

meer voedsel

meer mensen

Vul het schema in en verder aan

h2 les 1

De landbouwstedelijke samenleving

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Door landbouwoverschotten hoefde niet iedereen meer als boer te leven. Zo ontstond de landbouwstedelijke samenleving.

Het bouwen en onderhouden van de dijken, dammen en kanalen bij de rivieren moest worden georganiseerd. Hierdoor ontstond bij de Soemeriërs de elite.

grotere oogsten door nieuwe technieken

• welke groepen ontstonden in landbouwstedelijke samenlevingen

h2 les 1

De landbouwstedelijke samenleving

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Toen boeren grotere oogsten kregen, hielden ze eten over, Dit eten moest worden opgeslagen. Graanschuren waren belangrijk in het ontstaan van de eerste steden. 

Een deel van het graan dat over was werd door heersers in beslag genomen. Het werd gebruikt om te handelen of om vrienden en trouwe volgelingen te belonen. Graan werd op deze manier erg waardevol. Wie graan had was rijk, en wie rijk was, had macht.

Steden konden zo snel groeien. Maar de afhankelijkheid van graan had ook een schaduwzijde.

Overschot wordt macht

• welke groepen ontstonden in landbouwstedelijke samenlevingen

Het graan tellen

Dit model, gevonden in een

Egyptische tombe, laat zien hoe

zakken graan een pakhuis worden

binnengedragen. Rechts meten

arbeiders met tonnen de hoeveelheid

graan, terwijl twee kaalgeschoren

schrijvers de oogst vastleggen

h2 les 1

De landbouwstedelijke samenleving

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

In de steden ontstonden beroepen door specialisatie: als iemand zich richt op een bepaalde vaardigheid. 

Bijvoorbeeld ambtenaren en priesters: de godsdienstige leiders.

Er kwamen vakmensen met een ambacht: 

een beroep waarbij iemand producten maakt met zijn handen en gereedschap.

Steden waren afhankelijk van handel: 

het kopen en verkopen van producten. 

Dit gebeurde op een markt: de plaats waar producten worden gekocht en verkocht.

specialisatie

• welke groepen ontstonden in landbouwstedelijke samenlevingen

Kleitablet uit Uruk, ca. 3400-3000

v.C. De tablet gaat over graan dat is

ontvangen door Kushim. ‘Kushim’

kan een titelbeschrijving zijn van

een ambtenaar, of misschien een

eigennaam. Als Kushim inderdaad de

naam van een persoon is, dan is het de

oudste naam uit de geschiedenis die

we kennen!

h2 les 1

Ontstaan landbouwstedelijke samenleving- stroomschema

Tijd van burgers en stoommachines 1800-1900

Landbouwoverschotten

• organisatie

• specialisatie

• sociale verschillen

Vul het schema in en verder aan

• innovatie

h2 les 1

Politieke ontwikkelingen

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

De Soemerische steden in Mesopotamië werden geleid door vorsten. De rest van de bevolking bestond uit onderdanen.

In Egypte ontstond omstreeks 3000 v.C. één staat met een koning, de farao.

In Mesopotamië bleven de stadstaten bestaan. De koning was vaak ook opperpriester, dat versterkte zijn gezag.

Heersers

• welke politieke ontwikkelingen plaatsvonden

h2 les 1

Politieke ontwikkelingen

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Slaven en boeren stonden landbouwstedelijke samenleving onderaan in de sociale hiërarchie: rangorde. Hun oogst moesten ze afstaan aan de staat.

De regering kon voedsel verstrekken aan bijvoorbeeld ambtenaren, militairen en priesters door deze belasting: wat onderdanen aan hun regering moeten betalen.

Hiërarchie

• welke politieke ontwikkelingen plaatsvonden

h2 les 1

Culturele ontwikkelingen

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

De Soemeriërs hadden een hoogontwikkelde cultuur. Nieuwe technieken en werktuigen hoorden bij deze beschaving.

Ook hadden ze een polytheïstische godsdienst. Ze verklaarden alles wat gebeurde uit het handelen van de goden in mythen.

Tussen 3300 en 2900 v.C. ontwikkelden de Soemeriërs het spijkerschrift. Dit was een gevolg van de ingewikkelde organisatie die nodig was voor het besturen van hun steden.

Wetten en rechtspraak

• welke culturele ontwikkelingen plaatsvonden

‘Oog om oog, tand om tand’

Op de stenen zuil van Hammurabi, tegenwoordig

te zien in Parijs, staan 282 wetsartikelen.

Bovenaan de zuil zien we hoe de Babylonische

god van de gerechtigheid de wetten aan

Hammurabi geeft. De meeste

wetten lijken best wel op de

wetten die wij tegenwoordig

hebben, maar niet allemaal.

Zo is het volgens de wetten

van Hammurabi toegestaan

om iemands tanden uit zijn

mond te slaan als hij of zij dat

ook bij jou heeft gedaan. En

mocht iemand per ongeluk je

oog uitsteken, dan is het geen

probleem om dit ook bij de dader te doen.

De Heer zei tegen Mozes:

“Kom naar Mij toe op de top

van berg en blijf daar. Ik zal

je twee platte stenen geven

waarop Ik de wetten en

leefregels van mijn afspraak

met het volk heb geschreven.

Jij moet het volk die wetten

en leefregels leren.”

Exodus 24

h2 les 1

Culturele ontwikkelingen

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Literatuur

• welke culturele ontwikkelingen plaatsvonden

Kleitablet met daarop een gedeelte van het verhaal van Gilgamesh. Het

verhaal van Gilgamesh is een van de oudst opgeschreven verhalen.

h2 les 1

Controleren

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Maak met een beeldelement duidelijk bij welke ontwikkelingsfase van het spijkerschrift op dit beeld past (begin-ontwikkeld)?

h2 les 1

Controleren

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Het verhaal van Gilgamesj

In 1850 vonden archeologen in Irak kleitabletten met teksten in spijkerschrift over de avonturen van Gilgamesh, koning van Uruk omstreeks 2600 v.C. In het epos (heldendicht) doodt de held onder meer een stier en een leeuw. Op zoek naar het eeuwige leven maakt hij met een veerman een bootreis naar het dodenrijk. Daar hoort Gilgamesj dat de god van de aarde ooit een watervloed over de wereld had laten komen. Alle mensen waren verdronken, op één uitverkoren man en zijn gezin na. Hun nakomelingen hadden de Soemerische steden gesticht.

De verhalen over Gilgamesj werden eeuwenlang in het hele Midden-Oosten verteld, afgebeeld en later ook opgeschreven.

A. Noem twee elementen uit het verhaal van Gilgamesj die in Griekse heldenverhalen zijn overgenomen.

B. Het zondvloedverhaal heeft mogelijk een historische achtergrond. Leg dit uit.

h2 les 1

Leerdoelen

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

• hoe de eerste steden ontstonden 
• welke groepen ontstonden in landbouwstedelijke samenlevingen 
• welke politieke ontwikkelingen plaatsvonden 
• welke culturele ontwikkelingen plaatsvonden

h2 les 1

Huiswerk

Tijd van jagers en boeren tot 3000 v.C.

Bestuderen: HB blz. 14 + 15

Maken: 1.3 opdr. 5 t/m 8