T1B1&2 - Zintuigenstelsel en het oog

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Thema 6 Waarneming en gedrag

B1

Het zintuigstelsel

Leerdoel B1

• je kunt de werking van zintuigen beschrijven en de relatie van het zintuigstelsel met het zenuwstelsel beschrijven

Begrippen B1

• externe prikkel
• interne prikkel
• proprioceptoren
• mechanische receptoren
• gehoorreceptoren
• evenwichtsreceptoren
• tastreceptoren
• drukreceptoren

• chemische receptoren
• temperatuurreceptoren
• pijnreceptoren
• lichtreceptoren
• prikkeldrempel
• adequate rpikkel
• adaptatie

Prikkel

= verandering in je omgeving die je kunt waarnemen 

(zowel binnen als buiten lichaam)

Interne prikkel:

-   prikkels uit het interne milieu; binnen het lichaam

-   bijvoorbeeld hoeveelheid glucose, de pH, osmotische waarde van bloed

Externe prikkel

-   prikkels uit het externe milieu; buiten het lichaam

-   bijvoorbeeld licht, geluidsgolven, druk, geurmoleculen

Adequate prikkel

Opgevangen door receptoren (gespecialiseerd in één type prikkel)

vaak gelegen in een zintuig. 

Proprioceptoren

• Meten veranderingen van spanning van een spier of verandering in de stand van een lichaamsdeel.
  
• bijv. spierspoeltjes, peesspoeltjes en evenwichtszintuigen.

Mechanische receptoren

• Reageren op mechanische energie, zoals aanraking, druk, beweging en geluid.

• Gehooreceptoren en evenwichtsreceptoren

      - Haartjes buigen doordat vloeistof                             beweegt > vervorming celmembraan >                 signaaltransductie]

• Tastreceptoren of drukreceptoren

      - celmembraan vervormt door lichte                        aanraking of druk

      

Pijnreceptoren

Reageren als de prikkels extreem worden/zijn zoals hitte

Kan ook reageren op chemische
verbindingen bij beschadiging of
ontsteking van weefsel

temperatuurreceptoren

binas 87A

impuls door:

• temperatuur boven

 of onder normwaarde

locatie:

• huid
  

Lichtreceptoren

• Liggen in het netvlies
  
  
• Reageren op contrasten
  (staafjes)
  
  
• Reageren op kleuren
  (kegeltjes)

Prikkeldrempel

Afgestempt op een adequate prikkel: Voor lichtreceptoren is dat licht

Adaptatie

Door een langdurige constante prikkel kan de prikkeldrempel  van een receptorcel omhooggaan. 

De receptorcel reageert dan minder op de adequate prikkel. 

Dit heet gewenning of adaptatie. 

De snelheid waarmee adaptatie optreedt verschilt per type receptorcel (tast snel, druk of pijn nauwelijks). 

Adaptatie/gewenning: de aanpassing van de gevoeligheid van een zintuig aan een aanhoudende prikkel

Thema 6 Waarneming en gedrag

B2

Het oog

Bouw en bescherming

• Wenkbrauwen en wimpers: bescherming tegen stof en zweet
• Harde oogvlies: bescherming binnenkant
• Traanklieren: bescherming tegen uitdroging/reiniging - staat in verbinding met traanbuizen en neusholte
• Oogkassen: bescherming met vet erin

• Hoornvlies: licht kan oog binnenvallen

1. Iris: gekleurde gedeelte (pigment)
2. Pupil: groter of kleiner oiv spieren iris

De binnenkant van je ogen

1. Harde oogvlies
   
2. Vaatvlies
   
3. Netvlies

Iris en pupil

De spieren in de iris regelen de grootte van de pupil.

De pupil is dus geen fysieke structuur, maar een gat in de iris.

Glasachtig lichaam

Doorzichtig gedeelte binnen in het oog.

Functies:

- vorm van het oog

- houdt het netvlies op zijn             plaats

Harde oogvlies en hoornvlies

Het harde oogvlies

beschermt het binnenste van het oog.

Het hoornvlies is doorzichtig en beschermt de voorzijde van het oog.

Doorsnede

(Binas 87C1+2)

Binnen harde oogvlies

• Vaatvlies: bloedvaten
• Netvlies: lichtreceptoren -> gele vlek
• Blinde vlek: oogzenuw

Vaatvlies

Laag met bloedvaatjes tussen harde oogvlies en netvlies.

Het gekleurde gedeelte van het vaatvlies noemen we iris.

Functies:

- het oog van voedingsstoffen en zuurstof voorzien en afvalstoffen afvoeren

Netvlies: gele vlek en blinde vlek

Het netvlies

Binas tabel87C3

Pigmentcellen: absorbeert licht = bescherming zintuigcellen

Lichtreceptoren (Binas 27A)

• Staafjes: over hele netvlies (niet gele vlek), lage prikkeldrempel = contrasten waarnemen -> onscherper
• Kegeltjes: hogere drempelwaarde, rood/groen/blauw, vooral in gele vlek = kleuren en details waarnemen -> scherp

Onderdelen van het oog (Binas 87C2)

Accommoderen: Vormverandering van de ooglens bij het scherpstellen.

Accommoderen

Scherp beeld op het netvlies door veranderen vorm van de ooglens

Straalvormig lichaam met kringspieren (accomodatiespieren)

• Veraf: kringspieren ontspannen, lensbandjes gespannen - de ooglens is plat 
• Dichtbij: kringspieren trekken samen, lensbandjes ontspannen - de ooglens is bol

Lichtbreking door lenzen (1)

Als lichtstralen overgaan van het ene medium naar het andere medium (gas, vloeibaar, vast), wordt het licht gebroken. Dit gebeurt ook door de ooglens.

Convergeren: de lichtstralen buigen naar elkaar toe (positieve lens).

Divergeren: de lichtstralen worden gespreid (negatieve lens).

Bijziend & Verziend

Aan de slag!

Wat:	Maak van basisstof 1: opdracht 1, 2, 4, 6, 8 Maak van basisstof 2: opdracht 13, 14, 16, 17, 19, 22
Hulp nodig:	zoek het op in je boek/BINAS of vraag om hulp.
Klaar?	Lees basisstof 3

Aan de slag!