5.4 De Nederlandse Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

5.4 De Nederlandse opstand

Schrijf zoveel mogelijk kenmerken van staatsvorming en centralisatie op

Kenmerkend aspect

Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat 

Leerdoelen

Wat waren de oorzaken voor de Nederlandse opstand?

Hoe werd de opstand een oorlog?

Hoe werd Nederland onafhankelijk? 

De Nederlanden

• Nederland als één land bestond nog niet in de Middeleeuwen
  

• Er waren veel kleine gebieden, die bij elkaar 'De Nederlanden' heetten.

• Rond 1500 waren al deze gebieden in handen van de Habsburgers

De Nederlanden maakten deel uit van het Rooms-Duitse Rijk. De graven en hertogen in Nederland waren officieel leenmannen van de Duitse keizer, maar die had meestal niet meer veel macht over zijn leenmannen. In 1018 werden de legers van de Duitse keizer zelfs verslagen door te troepen van de graaf van Holland.

Centralisatie

Inquisitie

Karel V

1500-1558

• Karel van Habsburg erft het bestuur over de Nederlandse gewesten (1506), Spanje (1516) en het Rooms-Duitse Rijk (1519)
• Huwelijken, veroveringen en erfenissen
• Heer van de Nederlanden

De aanspreektitel van Karel?

Karel, bij de gratie Gods, Heilig Rooms keizer, Semper Augustus, Koning van Duitsland, Koning van Italië, Koning van heel Spanje, Castilië, Aragón, León, Navarra, Granada, Toledo, Valencia, Galicië, Mallorca, Secillia, Córdoba, Murcia, Jaén, Algarve, Algeciras, Gibraltar, de Canarische eilanden, Koning van de Beide Siciliën, Sardinië, Corsica, Koning van Jerusalem, Koning van de Westelijke en Oostelijke Indiën, Heer van de Eilanden en de Grote Oceaan, Aartshertog van Oostenrijk, Hertog van Bourgondië, Brabant, Lotharingen, Stiermarken, Karinthië, Krain, Limburg, Luxemburg, Gelderland, Neopatrië, Württemberg, Landgraaf van de Elzas, Prins van Zwaben, Graaf van Vlaanderen, Habsburg, Tirol, Gorizia, Barcelona, Artesië, Franche Comté, Henegouwen, Holland, Zeeland, Ferrette, Kyburg, Namen, Roussillon, Cerdagne, Drenthe, Zutphen, Markgraaf van het Heilig Roomse Rijk, Burgau, Oristano en Gociano, Heer van Friesland, het Wendland, Pordenone, Biskaye, Molin, Salins, Tripoli en Mechelen.

Heer van de Nederlanden

• De Nederlanden bestonden uit 17 gewesten.
• In al deze gewesten was Karel de baas (graaf of hertog), maar hij kon natuurlijk niet overal tegelijk zijn.
• Daarom had hij in elk gewest een plaatsvervanger: de stadhouder
• Karel was heel vaak in de Nederlanden: Geboren in Gent. 

Heer van de Nederlanden

• Karel V  benoemt elk gewest een plaatsvervanger: de stadhouder
• De gewesten vergaderden samen in de Staten-Generaal (algemene vergadering)
• Karel probeert zijn centrale macht te versterken door: ambtenaren aan te stellen i.p.v. edelen, centrale belastingen te heffen, de 'ketterij' (protestanten) te bestrijden 

Filips II volgt zijn vader op

• Karel is erg teleurgesteld over de Reformatie (Godsdienstvrede van Augsburg)
• Als oude man treedt hij af en zijn zoon Filips II volgt hem op 

Veranderingen in de Nederlanden

• In 1559 verlaat Filips de Nederlanden en vestigt hij zich in Madrid
• Zijn halfzus Margaretha van Parma bestuurt de Nederlanden als landvoogdes.

Filips en de Nederlanden

• Filips wilde meer staatsvorming en centralisatie. Oude rechten van de gewesten zouden niet meer gelden.
• Het bestuur zou niet door de Nederlandse edelen worden uitgevoerd, maar door Spaanse ambtenaren.
• Iedereen moest katholiek zijn: ketters (protestanten) moesten zwaar worden gestraft.

Het Escorial was het klooster-paleis van Filips II in Madrid. In tegenstelling tot zijn vader was Filips niet graag in de Nederlanden: het was er te koud en dat hielp niet bij zijn reuma.

Filips was opgevoed in Spanje door monniken. Hij was erg godsdienstig, bijna op het waanzinnige af. Zijn manier van regeren werd dan ook sterk bepaald door het katholieke geloof: de strijd tegen andere godsdiensten.

Toen er in 1559 vrede met Frankrijk kwam, kon hij eindelijk terug naar Spanje. In de Nederlanden hebben ze hem sindsdien niet meer gezien.

De spanningen nemen toe...

• In 1566 bood een groep edelen een smeekschrift onderleiding van Willem van Oranje aan aan Margaretha van Parma om niet zo hard tegen de protestanten op te treden en pleitten voor godsdienstvrijheid.
• Margaretha gaf toe: er zouden voorlopig geen protestanten meer worden vervolgd.

Onvrede in Nederland

Over:

- Religie

- Centralisatie

- Honger (1566 = hongerjaar)

Aantekening 5.4

Fase 1 'Opstand'

April 1566 Smeekschrift aangeboden aan Margaretha van Parma.

Augustus 1566 Beeldenstorm

1567 Alva komt aan in de Nederlanden

(raad der beroerten en tiende penning)

1567 Willem van Oranje en andere edelen vluchten.

1568 Slag bij Heiligerlee

Fase 2 'Succes'

1572 Inname van Den Briel 

1576 Muiterij van het Spaanse leger (Flips II in geldnood vanaf 1570)

1576 Pacificatie van Gent (alle gewesten gaan samenwerken tegen de Spanjaarden.)

Willem van Oranje

• Op 11-jarige leeftijd erfde Willem van Nassau (Duitsland) het prinsdom Orange (Frankrijk.)
• De protestantse Willem kreeg een katholieke opvoeding aan het hof van Karel V.  Zowel Karel als Filips konden goed opschieten met Willem.
  
• Als stadhouder van Holland weigerde Willem hard op te treden tegen protestanten. Hierdoor ontstond een langdurig conflict met Filips II.

De Beeldenstorm 

1566

• Overal in het land houden protestantse predikanten hagenpreken
  
• Na een oproep in zo'n hagenpreek, om de beelden in de kerken te verwijderen, worden honderden kerken vernield en geplunderd.

Filips is woedend!

• Filips stuurt zijn beste generaal, Alva, met 10.000 soldaten, om af te rekenen met de Beeldenstorm
• Sommige edelen, zoals Willem van Oranje, vluchtten uit de Nederlanden.

Fernando Álvarez de Toledo y Pimentel, hertog van Alva, was één van de succesvolste generaals van Karel V en Filips II. Voor hen had hij al veel belangrijke veldtochten gewonnen.

Hij was al 60 jaar, voor die tijd een hoge leeftijd, toen hij landvoogd van de Nederlanden werd.

Alva in de Nederlanden

1567

• Filips II heeft Alva de opdracht gegeven een einde te maken aan de opstand en de 'Beeldenbrekers' te straffen, ongeacht hun rang.
• Alva dacht hier binnen zes maanden wel klaar mee te zijn...
• Margaratha van Parma staat niet achter harde optreden van Alva, en treedt af. Alva volgt haar als landvoogd op.

Fernando Álvarez de Toledo y Pimentel, hertog van Alva, was één van de succesvolste generaals van Karel V en Filips II. Voor hen had hij al veel belangrijke veldtochten gewonnen.

Hij was al 60 jaar, voor die tijd een hoge leeftijd, toen hij landvoogd van de Nederlanden werd.

De Opstand begint

1568-1572

• Met terreur maakt Alva de bevolking bang. Dat werkt: vrijwel niemand durft in opstand te komen of geld te geven aan Willem van Oranje.
• Pas afgelopen in 1648 (80-jarige oorlog)

Willem van Oranje

• Wierp zich op als leider van de Opstand (en dus de Geuzen)
• Hij had Geuzen nodig
• Waarom eigenlijk?

Succes voor de opstandelingen 1572-1579

• In 1572 probeert Willem van Oranje opnieuw de legers van Alva aan te vallen.
• Hoewel het niet helemaal volgens plan verloopt, is er succes:
• Op 1 april 1572 veroveren de Watergeuzen de stad Den Briel
• Vanaf dat moment durven meer steden voor de Prins van Oranje te kiezen, en hem ook (met geld) te steunen

Dit is een mooi plaatje, maar het is wél ruim 400 jaar na de inname van Den Briel door de Watergeuzen gemaakt. Hierdoor klopt de gebeurtenis wél, maar heeft de tekenaar er misschien zelf veel bij verzonnen. 

Kijk daarom altijd goed wanneer de bron is gemaakt én waarom de maker de bron heeft gemaakt.

Burgeroorlog

• De eerste jaren van de Opstand waren er niet alleen gevechten tussen de Nederlanders en Spanjaarden.
• Het was ook een burgeroorlog: een oorlog tussen protestantse- en katholieke Nederlanders.
• Zo was Amsterdam tot 1578 aanhanger van Filips II!

Dit schilderij laat het beleg van Haarlem zien. Op de voorgrond zie je een zeeslag tussen schepen in het Haarlemmermeer. Hier is tegenwoordig luchthaven Schiphol.

Als je goed kijkt, dan zie je schepen van de opstandelingen vechten tegen schepen van... Amsterdam! De stad Amsterdam was tot 1578 aanhanger van Filips II. Nederlanders vochten dus ook tegen Nederlanders! Dit noem je een burgeroorlog.

Dit schilderij laat het beleg van Haarlem zien. Op de voorgrond zie je een zeeslag tussen schepen in het Haarlemmermeer. Hier is tegenwoordig luchthaven Schiphol.

Als je goed kijkt, dan zie je schepen van de opstandelingen vechten tegen schepen van... Amsterdam! De stad Amsterdam was tot 1578 aanhanger van Filips II. Nederlanders vochten dus ook tegen Nederlanders! Dit noem je een burgeroorlog.

Klik hier

De Spaanse furie

Het Spaanse geld is op 

Alleen verder 1579-1588

• Door de Spaanse furie in 1576 sluiten de 17 gewesten een verdrag -de Pacificatie van Gent- .
• Deze mislukt. 
• In 1579 besluiten de Noordelijke Nederlanden  samen te werken in de Unie van Utrecht om de Spanjaarden te verjagen.
• De Zuidelijke Nederlanden gaan verder in de Unie van Atrecht.

De Unie van Utrecht wordt wel gezien als het begin van het huidige Nederland. Daarom werd er in 1979, vierhonderd jaar na de Unie van Utrecht, een speciale herdenkingsmunt uitgegeven.

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

1588

• Bij gebrek aan een geschikte kandidaat als vorst of koning, besluiten de Noordelijke Nederlanden verder te gaan als Republiek.
• De 'baas' in de Republiek werd de Staten-Generaal, de standenvergadering

De macht van de Republiek was in handen van de Staten-Generaal. De stadhouder van Holland, altijd een erfgenaam van Willem van Oranje, zou de leiding krijgen over het leger.

De landsadvocaat (later: raadspensionaris) was de belangrijkste bestuurder van de Republiek: hij zorgde voor de agenda van de vergadering en bereidde besluiten (wetten) voor.

Kaart

Oorlog en vrede

1588-1648

• Na 1588 werd er vooral gevochten in het oosten van de Republiek en in de Zuidelijke Nederlanden (België/Noord-Frankrijk)
• Tussen 1609 en 1621 werd 12 jaar lang niet gevochten: het Twaalfjarig bestand
• In 1648 sloten de Staten-Generaal in de Duitse stad Münster vrede met Spanje. Spanje erkende de Republiek als zelfstandig land.

De Vrede van Münster maakte niet alleen een einde aan de Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden, maar ook aan de Dertigjarige Oorlog. Dit was een grote Europese oorlog tussen katholieken en protestanten.

Aantekening 5.4

Fase 3 vorming Republiek

1578 Hertog van Parma Landvoogd.

1579 Unie van Atrecht

1579 Unie van Utrecht

1581 Plakkaat van Verlatinghe (Parma verovert veel steden)

1584 Willem van Oranje vermoord.

1588 Armada 

1588 Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Fase 4 'de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden' 

* Maurits van Oranje 

1609-1621 Twaalfjarig bestand

1648 erkenning Republiek door Spanje (vrede van Münster) 

Kenmerkend aspect

Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat 

Karel V probeerde de Nederlanden te centraliseren dmv raad van State, Staten-Generaal etc. Onder Filips II komt verzet olv Willem van Oranje tegen centralisatie en vervolging protestanten. Hertog van Alva vermoordt vele edelen → Nederlandse opstand (1568). Filips komt in geldnood → Spaanse furie door Europa. Zuidelijke gewesten horen bij Spanje. Noordelijke gewesten vrede ( Unie van Utrecht ) en daarna Plakkaat van Verlatinghe (1581): onafhankelijkheid. 1588: ontstaan Republiek der Verenigde Nederlanden . 1648: NL erkent als Republiek.