3. Verlichting Justus van Effen, Van Alphen en imaginaire reisverhalen

• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Bulkboek.online

voorlezen en lezen

 opdr. 1

a. Optimisme: De verlichting was een optimistische tijd, omdat men ervan uitging dat mensen van nature goed waren en dat zij zich door meer kennis ook beter zouden gedragen.

b. Pruikentijd: Dubbele betekenis, ten eerste droeg men daadwerkelijk pruiken. Ten tweede staan de pruiken voor de decadentie en de zelfgenoegzaamheid van de elite. Waar in de zeventiende eeuw grote kunstenaars actief waren en het land zich op allerlei vlakken enorm ontwikkelde, kwam dat in de achttiende eeuw enigszins tot stilstand.

huiswerk opdr. 1

c. Didactisch-moralistisch tijdschrift: tijdschrift dat kennis verschafte (didactisch), maar ook besprak hoe een verlicht mens geacht werd zich te gedragen (moralistisch). De Hollandse Spectator van Van Effen is de bekendste Nederlandstalige spectator.

d. Ratio/rationalisme: de ratio is de rede, het verstand. Een verlicht mens gaat uit van zijn verstand, beredeneert alles en maakt op basis daarvan zijn beslissingen

 opdr. 2

a. Spinoza zei dat hij niets van de Bijbel begreep: de Bijbel werd gezien als het letterlijke woord van God. Gods woord was bovenal waar en als het onbegrijpelijk was, dan lag dat aan de mens en niet aan God. Spinoza trekt het woord van de Almachtige, waar de hele samenleving op gebaseerd is, in twijfel.

Spinoza meende dat er geen hel was. Als er geen hel is, wat zou mensen er dan van weerhouden crimineel te worden? Volgens Spinoza is de mens van nature goed. Ook veranderde het doel van het leven. Dat doel was vooral geweest: ervoor zorgen dat je in de hemel komt of in ieder geval niet in de hel. Nu komt de nadruk meer op het aardse leven te liggen.

 opdr. 2

Spinoza geloofde niet in de zondeval: De slang had Eva niet verleid tot het eten van de appel van de kennis, Eva had Adam niet verleid. God had de mens gewoon laten zien wat vergif was. De mens is dan niet bij geboorte al zondig, maar in staat zelf iets van zijn leven te maken.

Voor alle beweringen geldt natuurlijk dat het belang van de kerk (welk geloof dan ook) kleiner wordt en macht afstaan, dat doet niet een groep gewillig, zo blijkt uit de geschiedenis.

 opdr. 2

b. Er wordt veel gediscussieerd over de vraag wat het recept voor geluk is. Dit gebeurt overal: in kranten, tijdschriften, kroegen, genootschappen en koffiehuizen.

c. Door de perspectiefwisseling die Spinoza en andere denkers inzetten, ging het er opeens niet meer om gelukkig te worden in de hemel na je dood, maar juist op aarde. Daar had men niet eerder zo naar gekeken, dus er viel veel te bespreken. Was het vrijheid, opvoeding of geloof?

 opdr. 2

d. Middeleeuwen: memento mori: gedenk te sterven> je gaat straks dood, dan moet je wel naar de hemel, zorg voor en godvruchtig leven. Renaissance: carpe diem: pluk de dag> heb ook aandacht voor het leven op aarde, ontwikkel jezelf.

e. In tijdschriften wordt de wetenschappelijke kennis over landsgrenzen heen redelijk snel met elkaar gedeeld. Op die manier konden geleerden op de hoogte blijven van wetenschappelijke ontwikkelingen. En in een tijd waarin kennisvergaring als een antwoord op alle ellende wordt gezien, is dat van onschatbare waarde.

huiswerk opdr. 3

a. Van Effen was journalist en schreef De Hollandse Spectator vol. Hij meende dat je om een beter mens te worden kritisch naar jezelf moest kijken. In zijn Spectator keek hij kritisch naar heel Nederland. Hij wees Nederlanders er bijvoorbeeld op dat zij de taal noch het land konden ontdoen van buitenlandse invloeden, dat zij buitenlanders ook niet anders moesten behandelen. Daarnaast meende hij dat je best je mening mocht geven, maar dan moest je dat bedachtzaam doen. Dat gold zowel voor politieke zaken als privézaken. (85 woorden)

huiswerk opdr. 3

b. De ratio wordt ingezet om de doden buiten de kerk te begraven, dat is hygiënischer. Dat klopt bij de idee van het tijdschrift: je moet als mens kritisch zijn.

c. Thijsbuurs laat een koe slachten. Het is een goed vet beest geworden. Hij zal verdienen aan het vlees en aan de weddenschappen die hij heeft afgesloten. Hij geniet van de belangstelling van alle buren. Maar…door alleen maar te staan glunderen bij zijn os en de gewonnen weddenschappen uitgebreid in de kroeg te vieren, kost de koe hem uiteindelijk meer dan deze hem heeft opgeleverd. Met andere woorden: houd je koppie erbij!

huiswerk opdr. 3

b. De ratio wordt ingezet om de doden buiten de kerk te begraven, dat is hygiënischer. Dat klopt bij de idee van het tijdschrift: je moet als mens kritisch zijn.

c. Thijsbuurs laat een koe slachten. Het is een goed vet beest geworden. Hij zal verdienen aan het vlees en aan de weddenschappen die hij heeft afgesloten. Hij geniet van de belangstelling van alle buren. Maar…door alleen maar te staan glunderen bij zijn os en de gewonnen weddenschappen uitgebreid in de kroeg te vieren, kost de koe hem uiteindelijk meer dan deze hem heeft opgeleverd. Met andere woorden: houd je koppie erbij!

vraag 4a

De gedichtjes die Van Alphen schreef, zijn geschreven vanuit het perspectief van de kinderen en behandelen zaken die kinderen destijds tegenkwamen. Ze hadden allemaal een wijze les over hoe een kind zich diende te gedragen. Destijds vond men dat de belangrijkste rol van literatuur: opvoeden. Tegenwoordig moet kinderliteratuur aanzetten tot nadenken , tot fantaseren, tot het bedenken van eigen werelden. Dan heb je natuurlijk weinig aan een boek dat precies uitlegt hoe het hoort.

vraag 4b

Men ging er in de verlichting van uit dat kinderen van nature goed waren, maar werden verpest door slechte invloeden van buitenaf. Om die invloeden te kunnen weerstaan was een goede opvoeding onmisbaar. Er kwam dus aandacht voor de opvoeding, voor de ontwikkeling van een gevoel van goed en kwaad bijvoorbeeld.

vraag 4c en d

c. Niets is leuker dan leren, hard werken wordt beloond, het leven kan zomaar afgelopen zijn en wees gehoorzaam.

d. De woorden ‘nuttige waarheden’ geven het duidelijkst aan dat dit teksten uit de verlichting zijn.

kennis over politiek, culturen en omgangsvormen

vraag 5a

a. De apen gaan in een grote kring zitten. Ze leggen de staart van hun voorganger op een blokje, hakken de staart af en plakken er een pleister op. Elke volgende stap wordt aangegeven door een grote gong. Maar…als de staarten eenmaal zijn afgehakt is de pijn zo gruwelijk dat er paniek uitbreekt, met doden en gewonden tot gevolg.

vraag 5b

Voor de leiders: Denk goed na of de maatregelen die je wilt invoeren ook echt de effecten hebben waar je op uit bent. 

Voor de burgers: Volg niet klakkeloos de leiders, blijf altijd zelf nadenken.

vraag 5c

Imaginaire reisverhalen moesten mensen aan het denken zetten over wat zij wel en niet waardeerden in hun eigen samenleving.

vraag 6a

Inhoud fragment: Heer R. is met Saartje op zijn buiten aangekomen. Hij wil seks met haar. Saartje is daar niet van gediend. Met andere woorden: heer R. begint met avances en eindigt als aanrander, Saartje probeert hem van zich af te houden. 

vraag 6b

Elke lezer in de achttiende eeuw snapte dat je aan het einde van de middag niet meer de stad uit kon als dame van goed fatsoen. Zodra de zon onderging, gingen de stadspoorten dicht. Sara stemt in met een ritje laat in de middag en dat is op zijn minst te interpreteren als toestemmen met een nacht buiten de stad.

vraag 6c

Voorbeelden genoeg: stoplichten die langer op rood staan dan gepland, waardoor je er echt niets aan kon doen dat je te laat kwam, een les ziek geweest waardoor je echt niet kon weten dat dat ook toetsstof was,…

vraag 6d

Een goed opgevoed meisje weet hoe zij zich moet gedragen en zal dus nooit met enge mannen meegaan. Sara had geen ouders en een kwezelachtige tante, geen goede voorbeelden dus. Zij moet zelf uitvinden hoe een juffer zich dient te gedragen. Dat gaat met vallen en opstaan.

vraag 6e

De briefroman toonde slechts de brieven tussen de personages. De nadruk kwam daardoor minder op de gebeurtenissen te liggen en meer op hoe de hoofdpersonen de gebeurtenissen ervoeren. De psychologische roman ontstond. Bovendien waren briefwisselingen erg realistisch. Iedereen onderhield correspondentie. Ook kon er extra spanning worden toegevoegd doordat er brieven kwijt of vertraagd raakten.

vraag 7

Genre                                         -Subgenre -Bedoeling- Voorbeeld

encyclopedie

tijdschrift

imaginair reisverhaal

roman

kinder-en jeugdliteratuur

Drie belangrijke begrippen van de Verlichting

1. optimisme, gevoel, ratio
2. optimisme, pruikentijd, didactisch-moralistisch
3. ratio,God, didactisch-moralistisch
4. Pruikentijd, optimisme, boekdrukkunst

Waarom is 'geluk' nu een onderwerp om over na te denken?

De Latijnse spreuk die bij de Verlichting hoort is:

Justus van Effen had een duidelijk opvatting over hoe je een beter mens kon worden.

1. je moet altijd gehoorzaam wezen
2. je moet goed je best doen op school
3. je moet vroeg opstaan + je tijd goed gebruiken
4. je moet kritisch naar jezelf kijken

'Proeve van kleine gedichten voor kinderen' was enorm populair. Hoe wordt dit succes verklaard?

1. Het was het eerste kinderboek in de historie van Nederland
2. Het was door een kind geschreven, dat echter anoniem wilde blijven
3. Het werd geschreven vanuit het perspectief van een kind
4. Het werd geschreven in moeilijke taal, zodat kinderen taal leerden

Wat is de moraal van dit gedichtje?

Imaginaire reisverhalen worden vergeleken met:

1. horrorverhalen
2. ontdekkingsverhalen
3. fantasy
4. detectives

Wat is de rede om zulke fantasieverhalen te schrijven?