Toevoeging par. 4.1

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t
• Leerjaar 4

Aangeboren of Aangeleerd?

Gedrag

Leerdoelen 4.1

Je kunt de definitie van gedrag benoemen.

Je kunt in je eigen woorden uitleggen hoe gedrag ontstaat. 

Je kunt voorbeelden geven van een uitwendige prikkel. 

Je kunt voorbeelden geven van een inwendige prikkel. 

Je kunt in je eigen woorden uitleggen hoe in de biologie gedrag onderzocht wordt. 

Je kent de woorden ethogram en protocol en kunt uitleggen wat het betekent. 

Je kunt uitleggen waarom het belangrijk is om gedrag te onderzoeken. 

HAVO:

Je weet wat een sleutelprikkel is. 

Je kunt uitleggen tot welk gedrag een sleutelprikkel leidt. 

 herh. Gedrag

Gedrag = alles wat een mens of dier doet.

Gedrag = een reactie op prikkels.

Gedrag wordt veroorzaakt door:

• inwendige prikkels
  
• uitwendige prikkels
  

Gedrag

• Prikkel  verandering waarop je kunt reageren.
• Inwendige prikkel:  prikkel veroorzaakt door je eigen lichaam
• Uitwendige prikkel: prikkel uit je omgeving.

Prikkels komen binnen bij zintuigen.

Zintuigen geven een impuls aan het zenuwstelsel

Je hersenen reageren en zorgen dat je lichaam reageert.

Respons: = een reactie op een prikkel.  (bewust of onbewust)

Prikkels

Inwendige prikkel  =  motivatie  =  prikkel uit je eigen lichaam

• honger
  
• dorst
  
• hormonen  (je zegt dus nooit: zin in seks)
  

Uitwendige prikkel = prikkel uit je omgeving

• geur
• kleur
• licht
• temperatuur

Prikkels

Gedrag vindt plaats door zowel inwendige prikkels (motivatie) als uitwendige prikkels 

=> allebei nodig!

Vb: je ruikt patat. Maar je eet het alleen op als je ook honger hebt.

Slapen is gedrag?

1. Ja
2. Nee

Wat is de inwendige prikkel voor de balts?

Een vaste, snelle onbewuste reactie op een bepaalde prikkel noem je een..

1. impuls
2. respons
3. reflex
4. bewuste reactie

Prikkel/respons

Sleep de stukjes tekst naar de juiste plek

respons

prikkel

Je ruikt een gaslucht

Je schrikt

Je loopt naar het gasfornuis

Je ziet dat de gasknop open staat

Je draait het gas uit

Mira is buiten aan het werk. Ze krijgt het warm en trekt haar jas uit.
Is het uittrekken van haar jas een respons op een inwendige of op een uitwendige prikkel?

1. inwendige prikkel
2. uitwendige prikkel

Een blauwe reiger staat op zijn lange poten aan de rand van een sloot langdurig onbeweeglijk naar het water te kijken. Plotseling flitst zijn kop in de richting van een rimpeling in het water. De kop komt weer uit het water tevoorschijn, waarna de reiger een kikker naar binnen schrokt.

Is het met zijn kop naar de rimpeling in het water flitsen en de kikker ophappen een prikkel of respons?

1. prikkel
2. respons

Wat is gedrag?

1. het maken van alle bewegingen van een mens of een dier.
2. alles wat een dier of mens doet, dus ook zweten en huilen.
3. alles wat een dier doet om zijn baasje het naar zijn zin te maken.
4. een respons

In een dierentuin beginnen wolven vaak te janken als zij het geluid van een sirene horen. De oppassers zijn aan dit jankgedrag van de wolven gewend. Argeloze bezoekers schrikken er soms van.
Wordt in de tekst een respons van de wolven genoemd?

1. ja, de sirene
2. ja, het janken
3. nee

Sleutelprikkel

Een uitwendige prikkel die altijd dezelfde respons geeft.

(Wordt veroorzaakt door erfelijke aanleg)

di 21 maart

maken opdr. 11

lezen blz 14 en 15

maken 12 tm 18

Sleutelprikkel

Bijvoorbeeld: 

een zwaluw komt op het nest.

De jonge zwaluw doet zijn bek open

De binnenkant is felgekleurd

De ouders voeren het jong.

Sleutelprikkel = de felgekleurde binnenkant

Wat is de sleutelprikkel voor het stekelbaars-mannetje om aan te vallen?

wat	Opdrachten
Hoe	lees de tekst nog eens goed door.
Hulp	1) boek 2) medeleerling 3 ) docent
Tijd	Eerst in stilte -> daarna rustig overleggen.
Klaar	Opdrachten af? Controleer of je de opdrachten juist gemaakt hebt! ( via teams ) Ga aan de slag met test jezelf online of biologiepagina.nl of oefenLessonUps

Als een prikkel
steeds dezelfde
reactie (respons) geeft noem je dit:

1. een sleutelprikkel
2. een uitwendige prikkel
3. een inwendige prikkel
4. een respons

Een blauwe reiger staat op zijn lange poten aan de rand van een sloot langdurig onbeweeglijk naar het water te kijken. Plotseling flitst zijn kop in de richting van een rimpeling in het water. De kop komt weer uit het water tevoorschijn, waarna de reiger een kikker naar binnen schrokt.

Is de rimpeling in het water een prikkel of respons?

1. prikkel
2. respons

Wat zie je in de afbeelding?

1. Het jong reageert op een sleutelprikkel
2. Het oudere dier geeft een respons
3. Het jong reageert op een gewone prikkel
4. Het oudere dier reageert op een sleutelprikkel

gedragsketen

• mensen en dieren hebben altijd een stappenplan voor hun gedrag. 
• zo een stappenplan noem je een gedragsketen. een voorbeeld:

Gedragsketen

Ethologie

* De wetenschap die het gedrag van dieren bestudeert

* Veel waarnemen!

Dian Fossey leefde tussen de berggorilla's

Ethologie

Dian Fossey ( leven tussen de berggorilla's )

https://youtu.be/-7caGCKECO4

Onderzoek naar gedrag

Onderzoek naar gedrag doe 

je met behulp van een:

* protocol

* ethogram

Gedragsonderzoek:

Het ethogram

Gedrag bestaat uit een reeks handelingen.

Bijvoorbeeld: 

Een giraf loopt naar het water, zet zijn voorpoten schuin, buigt zijn nek naar het water en drinkt het water.

Deze handelingen kun je beschrijven. 

De lijst met beschrijvingen heet een ethogram

Gedragsonderzoek

Onderzoeksmethodes:

Ethogram >

Protocol  v

Ethogram maken

• Een ethogram is een beschrijving van het aantal handelingen die een dier laat zien.
• De handelingen schrijf je op.
• Daarna schrijf je er een afkorting bij
• Door het maken van een ethogram kan je gedragsonderzoek doen.
• Je hebt het ethogram nodig voor het protocol

Protocol maken

• Een protocol is een beschrijving van het aantal handelingen van een dier in een bepaalde tijdsperiode.
• De handelingen kan je turven
• Door het maken van een protocol kom je er achter welke handeling een dier het meest maakt
• De resultaten van een protocol worden verwerkt in een staafdiagram

Wat is ethologie?

1. Het bestuderen van gedrag
2. Het beïnvloeden van gedrag
3. Het gedrag van dieren veranderen
4. Het gedrag van mensen veranderen

Wat is ethologie?

1. Het bestuderen van gedrag
2. Het beïnvloeden van gedrag
3. Het gedrag van dieren veranderen
4. Het gedrag van mensen veranderen

Wat weet je van een ethogram?

Wat is ...............waar?

NIET

1. Je schrijft op wat een dier doet
2. Een gedragshandeling wordt omschrijven
3. Je schrijft bijv. op dat een hond agressief is
4. Het is een lijst met beschrijvingen van gedrag

Is dit een ethogram
en/of een protocol?

1. Zowel een ethogram als een protocol
2. Ethogram
3. Protocol
4. Geen van beiden

Hier is om de 15 sec. genoteerd

Gedragsketen

Protocol

Ethogram

1. Links protocol, rechts ethogram
2. Links ethogram, rechts protocol

Wat is een protocol?

1. Je schrijft op wat je van het gedrag vindt
2. Een lijst waarop je kunt zien hoe vaak een gedragshandeling voorkomt bij één dier
3. Je schrijft op wat het dier doet
4. Een lijst waarop je kunt zien hoe vaak een gedragshandeling voorkomt bij alle dieren van één soort

Aap

Oefening: Bestudeer het gedrag van de apen in het filmpje op de volgende slide.

Noteer 10 gedragselementen. Noteer de afkorting en de handeling. Maak daarna een ethogram over het spelende aapje.

Supranormale prikkel

Supranormale prikkel => sterke sleutelprikkel

                                              => geeft sterkere respons

                                              

Sleutelprikkel / supranormale prikkel

Sleep de stukjes tekst naar de juiste plek

sleutelprikkel

supranormale prikkel

De benen van een fotomodel worden met fotoshop verlengd

je reageert op het huilen van een baby

een merel voert het jong zodra het jong zijn bekje opendoet

het supergrote ei in het nest wordt beter bebroed

Babydieren zijn zooooo schattig

Sleutelprikkel / supranormale prikkel

Sleep de stukjes tekst naar de juiste plek

sleutelprikkel

supranormale prikkel