§1 erfelijke eigenschappen

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo g, t, mavo
• Leerjaar 4

§1 erfelijke eigenschappen

fenotype

aanleg

afhankelijk van 3 factoren:

erfelijke eigenschappen

invloeden uit de omgeving

combi vorige twee

§1 bouwbeschrijving

chromosomen

DNA

chromosomenplaatje(karyogram)

geslachtschormosomen

gen-genotype

Genotype

Ieder mens heeft eigenschappen van de ouders geërfd. In elke cel van het lichaam bevat de celkern de informatie van al die erfelijke eigenschappen. 

De informatie in het DNA is het genotype.

Het genotype van een organisme is de informatie voor de erfelijke eigenschappen van dat organisme. Het bepaalt voor een groot deel de uiterlijke kenmerken van iemand.

zus en broer

Een fotograaf heeft van families portretfoto's vergeleken en gekoppeld. Hier zie je een voorbeeld: broer en zus: veel overeenkomsten in het genotype.

1

Genotype

Voorbeelden van de erfelijke eigenschappen (genotype) die je ziet:

Haar: blond, zonder krullen

Oor  : vast aan het hoofd, geen los oorlelletje

Kin  :  geen kuiltje

Ogen : kleur

2

Cherryinger

De fotograaf

4

Moeder en zoon

3

Fenotype

Je uiterlijk wordt niet alleen door het genotype bepaald. Het fenotype speelt ook een grote rol.

Het fenotype kan veranderen zonder dat het genotype verandert.            

De oorzaken van de veranderingen noemen we 'invloeden uit het milieu'.  

Het fenotype = genotype + invloed uit milieu

Blank persoon: In de winter is de huid vaak blanker dan in de zomer.

Het genotype blijft gelijk maar het fenotype verandert (bruin in de zomer).

1

Met het milieu wordt bedoeld: Je leefomgeving

2

Uiterlijk

Aan allerlei dingen kun je merken dat een kind bij een bepaalde familie hoort.

Je kunt aan het uiterlijk van het kind zien welke eigenschappen het heeft geërfd van de ouders.

                                  Welke bijvoorbeeld? 

Kleur van de ogen, kleur van het haar, vorm van het gezicht .....

0

Van bevruchte eicel tot miljarden cellen

Het menselijk lichaam bestaat uit een groot aantal organen. Deze organen zijn opgebouwd uit verschillende weefsels, die weer bestaan uit miljarden cellen. Die cellen zorgen ervoor dat alles goed werkt.

De eerste cellen in een nog ongeboren kind groeien uit tot 

allerlei verschillende celsoorten. Tijdens deze ontwikkeling 

krijgen de cellen hun specifieke functie. Het worden 

bijvoorbeeld hersencellen, huidcellen of spiercellen.

In iedere cel zit een kopie van het erfelijkheidsmateriaal van de ouders, 

in de vorm van chromosomen. Op de chromosomen zitten de genen. 

Chromosomen en genen

Je lichaam bestaat uit cellen. Iedere cel heeft een kern. 

Chromosomen:

In die kern zwerven 46 draadjes, de chromosomen. 

Er zijn steeds twee chromosomen die op elkaar lijken. 

De chromosomen zijn gemaakt van DNA. In die stof DNA ligt alle informatie van de erfelijke eigenschappen. In elke kern van elke lichaamscel is die informatie aanwezig. Het DNA ziet eruit als een soort wenteltrap. De treden van zo’n wenteltrap zijn gemaakt van stoffen die voor het gemak vier kleuren hebben. De volgorde waarin de stoffen voorkomen bepaalt onze erfelijke eigenschappen. 

Genen: Een stukje wenteltrap dat één eigenschap veroorzaakt noemen we een gen. 

Elk mens bezit een eigen uniek DNA.

Het DNA van geen enkel mens is gelijk

Chromosomen - DNA - Genen

Chromosomen zijn voor te stellen als lange strengen. Ze bestaan uit een stof die we DNA (desoxyribonucleïnezuur) noemen. In het DNA 

zit de code waarin al onze erfelijke eigenschappen zijn vastgelegd. 

Een gen is een stukje afgebakend DNA dat de informatie bevat voor de vorming van een bepaald eiwit. Eiwitten hebben meerdere taken

in ons lichaam. Genen bepalen al onze erfelijke eigenschappen,

bijvoorbeeld de kleur van ons haar en onze ogen. 

Opstroom

Eiwitten regelen alles in een cel: 

- Ze bepalen hoe een cel eruit ziet

- Zorgen dat de cel in leven blijft (opname stoffen/celdeling/verbranding) 

- Regelen het uitvoeren van speciale taken (maken hormonen, regelen het onschadelijk maken van ziekteverwekkers, zorgen ervoor dat spieren kunnen samentrekken).

               Genen

Genen zijn opgebouwd uit DNA. 

Genen liggen achter elkaar op de chromosomen. 

Genen bepalen al onze eigenschappen.

Chromosomen

Chromosomen bestaan uit lange DNA strengen die in elkaar gedraaid zijn.

Het DNA bevat alle erfelijke eigenschappen.

De code van alle erfelijke eigenschappen zit in 

het DNA. 

Eigenschappen

Welke eigenschappen liggen vast op het DNA? We weten het niet precies. Dat iemand een hekel heeft aan witlof, is dat een erfelijke kwestie? Dat zou goed kunnen. Dat iemand mooi trompet speelt, ligt dan aan zijn DNA? Of ligt het aan het feit dat zijn ouders hem al vroeg op trompetles hebben gedaan? Of is het een beetje van allebei: hebben zijn ouders hem al vroeg op trompetles gedaan omdat ze zelf aanleg hebben voor muziek en er daardoor zelf in geïnteresseerd zijn?

Dat iemand wel aanleg voor voetballen heeft wil nog helemaal niet zeggen dat hij later ook werkelijk een kei van een voetballer zal worden. 

Er zijn voorbeelden van eigenschappen die beslist erfelijk zijn: oogkleur bijvoorbeeld. Ergens op een chromosoom gaat er een stukje over de kleur van de ogen. Een aantal treden van het DNA bepaalt samen hoe die zal zijn. Voor het gemak doen we even alsof dat een stukje van vijf treden is, maar in werkelijkheid zullen er honderden traptreden mee te maken hebben.

Die volgorde bepaalt of iemand bruine ogen zal hebben. Een heleboel van die treden samen, een stukje DNA dus, dat voor één eigenschap staat noemen we een gen. Het meervoud van dit woord is genen. De meeste eigenschappen zijn trouwens zo ingewikkeld dat ze niet op één gen, maar op meerdere genen vastliggen.

Celkern 

Bij de mens met 46 chromosomen.

1

Chromosomen. 

Bij de mens:

Chromosomen horen als een duo, als paar, als tweetal bij elkaar.

Er zijn 23 paren chromosomen in elke cel.

2

Dit is DNA.

DNA is een stof.

Chromosomen bestaan uit de stof DNA.

3

Gen

Een gen is een stukje van het DNA.

Een gen bevat de informatie van 1 erfelijke eigenschap.

4

Leren

Hoe ga jij dit leren? tekening / schema / samenvatting?

Celkern (Chromosomen, DNA, Genen)

Eigenschappen (genotype, fenotype)

Praktijk tijdens de les: 

Je maakt je eigen DNA zichtbaar

Je kunt het ook thuis doen.

Waardoor kun je de stof DNA zien?

antwoord

Het zout en de alcohol zorgen ervoor dat het DNA van de duizenden wangslijmvlies-cellen aan elkaar is gaan plakken. Met het blote oog kun je het DNA niet zien maar nu ze met duizenden aan elkaar plakken dus wel. 

Praktijk: Je eigen DNA zichtbaar maken

Inleiding:

In dit practicum ga je je eigen DNA zichtbaar maken met zout en koude ethanol. 

Zout en ethanol veranderen de omstandigheden, zodat het DNA vrij komt uit je wangslijmvliescellen en aan elkaar gaat plakken. 

Jij kunt het kunt daardoor zien.

Werkwijze:

1. Voordat je begint spoel je de mond met water zodat eventuele voedingsresten weg zijn.

 2. Kauw met je kiezen langs de binnenkant van je mond 

     zodat er wangslijmcellen vrij komen (niet te hard kauwen,

     je wangen moeten niet stuk gaan).

3.  Gorgel vervolgens met het water uit de puntbuis. 

     Slik het water niet door, maar spuug het terug in de

     puntbuis.

4.  Voeg een spatelpunt zout aan de puntbuis toe.

     Schroef de dop erop en zwenk 2 tot 3 keer heel

     voorzichtig.

5. Voeg met een druppelpipet 1 druppel afwasmiddel toe 

    aan de puntbuis. Schroef de dop erop en zwenk 2 tot 3 

    keer heel voorzichtig. Er mag geen schuimlaag zichtbaar 

    zijn. 

6. Voeg de ijskoude blauwe ethanol langzaam toe langs de 

    binnenkant van de puntbuis (houdt de puntbuis schuin). 

    Voeg zoveel ethanol toe, dat er een laagje van 2 cm 

    boven op de waterige laag drijft.

7. Je gaat 2 lagen zien (ethanol en een waterige laag)

8. Vrijwel meteen zie je iets op de grens tussen het zoute

     water en de ethanol.

        Houd de puntbuis tegen een donkere achterkant.

               -------- WAT NEEM JE WAAR? ---------

Praktijk - Vragen:  Je eigen DNA zichtbaar maken

1.  Welke stof heb je waargenomen?
2.  Waardoor kun je deze stof nu wel zien?
3.  Bevat deze stof alle informatie voor jouw erfelijke  eigenschappen?
4. In welke lichaamscel zit deze stof?
5. In welk deel van de lichaamscel ligt deze stof?

Schrijf de antwoorden in je schrift  (verwerk de vraag in je antwoord)!

DNA 

anders

uitgelegd

Pagina

1/3

DNA 

anders

uitgelegd

Pagina

2/3

DNA  anders uitgelegd   Pagina 3/3

                       Praktijkles DNA aantonen gemist? 

                             Thuis kun je het ook doen.

Dit heb je nodig:

water

twee theelepels afwasmiddel

één theelepeltje keukenzout

een theelepel

(ontsmettings-) alcohol

kleine beker

groot (limonade-) glas

Stap 1: 

Spoel je mond schoon met water. Je wil natuurlijk je eigen DNA zichtbaar maken, niet het DNA van het dier of de plant die je daarnet hebt gegeten...

Stap 2: 

Spoel nog een keer met een klein slokje water. Daarmee spoel je cellen los van de binnenkant van je mond. Uit die cellen gaan we DNA halen. Spoel ongeveer een minuut of twee en spuug het water uit in de kleine beker.

Stap 3: 

Doe één theelepeltje zout bij je uitgespuugde vloeistof en doe er ook twee theelepels afwasmiddel bij. Roer alles zachtjes door, zodat er geen schuim ontstaat.

Stap 4:

Giet alles over in het grote glas. Giet voorzichtig, langs de rand van het glas, de alcohol erbij tot het glas ongeveer halfvol is. Als je dit goed doet, ontstaat er een laag alcohol bovenop het water. Zet alles ongeveer een half uur lang op een veilige plek. Daarna zoek je in de alcohol-laag naar wittige sliertjes - dat is je DNA!

Antwoorden

De antwoorden vind je op de volgende slides

DNA aantonen

Dit is er gebeurd .....

Door goed te spoelen, maak je cellen los van de binnenkant van je wang. Daar zit hetzelfde DNA in als in je spieren, je hersenen en zelfs je oog! Dat komt omdat je na de bevruchting gegroeid bent uit één cel. Dat celletje had hetzelfde DNA als alle cellen waar je nu uit bestaat. Om het DNA eruit te halen, moeten de cellen eerst kapot gemaakt worden. Daarvoor gebruik je afwasmiddel. Door de negatieve lading van je DNA-moleculen, wordt het aangetrokken tot de positief geladen ionen van het keukenzout. Je DNA valt uit elkaar in water, maar niet in alcohol. Daarom zie je de sliertjes van de uitgerolde moleculen in die laag. Als je wilt, kun je een beetje alcohol in een potje doen om je eigen DNA in te bewaren. Je moet het dan voorzichtig (met een lepel) uit het glas halen en voorzichtig in het potje doen.

Praktijk

Maak het DNA van een banaan zichtbaar

Zie ook volgende slide!

Praktijk

Maak het DNA van een banaan zichtbaar

mitose & meiose

oefening mitose en meiose

opgave 41

om het aantal chromosomen van 46 naar 23 terug te brengen is een bijzondere deling nodig.

• Verbind elke afbeelding met de juiste tekst
  
• Maak de invultekst
  
• in welke organen van de mens vindt meiose plaats?
  
• waarvoor heeft een zaadcel/eicel maar 23 chromosomen?
  

opgave 43

• wat is de juiste volgorde van de afbeeldingen?
• verbind de afbeelding met de juiste tekst
• vul de tekst onderaan in
• van welke cel zijn al je cellen een nauwkeurige kopie?
• noem 2 plaatsen waar bij jou op dit moment mitose plaastvindt
• waarom worden chromosomen zo nauwkeurig gekopieerd?