6.2 Een bijzondere bestuursvorm

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Leerdoelen

• uitleggen waar de soevereiniteit lag in het bestuur van de Republiek;
• beargumenteren dat het bestuur van de Republiek in die tijd bijzonder was;
• de taken van raadpensionaris en stadhouder noemen;
• uitleggen dat er in de Republiek verschillend gedacht werd over de positie van raadpensionaris en stadhouder.

Kenmerkend aspect

De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek

'Staat zonder hoofd'

Neem het schema op de volgende dia over op een blaadje of in WORD.

Kijk daarna de documentaire 'Staat zonder hoofd' op de volgende dia en probeer het schema in te vullen

0

Staat zonder hoofd

Opdracht

In paragraaf 6.2 en de documentaire komen de twee centrale machtsfuncties uit de Republiek naar voren. De stadhouder en de raadpensionaris! Op welke manier:

• komen de functies van beide naar voren?
• op welke manier komt naar voren dat deze figuren tegengestelde belangen hadden? (gebruik het schema)
• Niet alleen Maurits en van Oldenbarnevelt stonden lijnrecht tegenover elkaar. Welke raadpensionaris moest het later ook met de dood bekopen? Leg uit waarom en gebruik ook in je antwoord het "Eeuwig Edict' (lees goed de paragraaf in je boek om deze vraag te kunnen beantwoorden).

De bedreigde zwaan (allegorie op Johan de Witt), is een schilderij van de schilder Jan Asselijn uit rond 1650. Het behoort tot de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam.

• Elk gewest had een eigen bestuur: de Statenvergadering of kortweg: de Staten van (naam gewest) of samen: de Gewestelijke Staten.
• Elk gewest stuurde een afgevaardigde naar de Staten-Generaal. In dit bestuursorgaan werd beslist over buitenlandse politiek
• Generaliteitslanden waren (vnl. katholieke) gebieden die veroverd waren op de Spanjaarden en geen volwaardig lid werden van de Republiek, maar min of meer onder toezicht stonden.

• Je ziet in het schema dat de gewesten waar rijke steden waren, de regenten (rijke kooplieden) doorslaggevende temmen hadden in het bestuur
• Bij plattelandsgewesten in het oosten had de adel ook nog veel invloed.
• In de Staten-Generaal had elk gewest wel meerdere afgevaardigden, maar wel maar 1 stem en was bij belangrijke beslissingen unanimiteit vereist.
• In praktijk had het (rijke) gewest Holland de meeste invloed. Zij betaalden immers ook het meeste.

Bestuur in de Republiek

• De soevereiniteit kwam te liggen bij de besturen van de afzonderlijke 7 gewesten: de Gewestelijke Staten
• Elk gewest behield zijn eigen bestuur met privileges en bevoegdheden in de Staten(vergadering).
• Vertegenwoordigers uit de 7 afzonderlijke gewesten kwamen samen voor onderling overleg in een overkoepelend orgaan: De Staten-Generaal (eerder het overlegorgaan tussen de gewesten en landsheer)
• In de Staten-Generaal werden beslissingen genomen over buitenlandse politiek, defensie, belastingen, geschillen tussen de gewesten en het bestuur over de generaliteitslanden (Brabant, Limburg, Vlaanderen).
• Ieder gewest was in principe gelijk, maar Holland had de meeste invloed (bracht meeste belastinginkomsten op).

Uniciteit in het bestuur

• In het gewest Holland hadden de steden de meeste invloed. 
• Regenten in de steden vormden een bestuurlijke elite van kooplieden en handelaren, waarbij bepaalde families functioneerden als een oligarchie.
• In het oosten op het platteland was de adel nog steeds inloedrijk.
• Deze staatsvorm zonder centrale macht voor een heerser, maar veel macht voor de steden en provincies was uniek en iets waar men trots op was. 
• Om te regeren moesten bestuurders veel vrienden hebben en goede zakelijke relaties met belangrijke families.

Stadhouder en raadpensionaris

• De raadpensionaris van Holland was een belangrijke man, een soort minister-president (voerde correspondentie met buitenland en was voorzitten van de Statenvergadering)
• De stadhouder (uit het huis van Oranje) was voorheen plaatsvervanger van de landsheer, maar in de Republiek in dienst van 1 of enkele gewesten met verschillende taken.
• Belangrijkste taak was die van aanvoerder van het Staatse leger (betaald door de gewesten). Hierdoor genoot hij veel gezag!
• De stadhouders van Oranje streefden naar een erfelijke monarchie terwijl de regenten (en dus raadpensionaris) de stadhouder als ambtenaar wilden zien.
• Met het 'Eeuwig Edict' in 1667 werd het ambt van stadhouder afgeschaft waardoor de strijd tussen prinsgezinden en staatsgezinden toenam.

Strijd tussen stadhouder en raadpensionaris (stadhouderloos tijdperk 1650-1672)

• De regenten en raadspensionaris wilden geen oorlog en waren blij met vrede. Oorlog voeren was slecht voor de handel.
• De stadhouder daarentegen kon macht en aanzien verwerven door als legeraanvoerder oorlog te voeren.
• Willem II streefde als stadhouder naar macht, Willem III werd net geboren na zijn dood en dit was een uitgelezen kans! 
• Toen na de vrede van Munster (1648) in 1650 stadhouder Willem II stierf, besloot de raadpensionaris (Johan de Witt) geen nieuwe stadhouder te benoemen en bezuinigde op het landleger (hij was nu het machtigst)
• In 1667 werd er zelfs met het eeuwig edict gezworen dat er nooit meer een stadhouder zou worden aangesteld!

Het rampjaar 1672!

• In 1672 werd de Republiek der Nederlanden aangevallen door Engeland, Frankrijk en twee Duitse staatjes (rampjaar).
• Engeland wilde de handel van de Republiek overnemen en Frankrijk (Lodewijk XIV) wilde zijn rijk uitbreiden tot aan de Rijn.
• Johann de Witt kreeg samen met zijn broer Cornelis de schuld (zij hadden een stadhouderloos tijdperk en daarmee verzwakking van het leger laten gebeuren). Ze werden in Den Haag op een barbaarse manier afgeslacht door een woedende menigte.
• Willem III was ondertussen weer stadhouder geworden en had de aanval over land van de Franse koning (Lodewijk XIV) kunnen afwenden.

Begrippen

• soevereiniteit: de hoogste macht in de staat.
• Statenvergadering: bijeenkomst van de bestuurders van een gewest (provincie) in de Republiek.
• regent: lid van de groep rijke burgers die de Republiek bestuurden.
• stadhouder: ooit (in de Spaanse tijd) de dienaar van de koning, later (in de Republiek) een hoge ambtenaar van de gewesten die voor de gehele republiek optrad als aanvoerder van leger en vloot.
• raadpensionaris: in de tijd van de Republiek een hoge ambtenaar van het gewest Holland, die namens de gehele Republiek de buitenlandse zaken deed.
• staatsgezind: behorend tot de partij die de gewestelijke staten in de Republiek als soeverein beschouwde en die zich verzette tegen een al te grote macht van de stadhouder.
• ware vrijheid: 17e-eeuwse aanduiding voor een situatie waarin de Republiek niet werd bestuurd door een erfelijke stadhouder, maar door magistraten die hun functie bekleedden op grond van hun capaciteiten.
• prinsgezind: behorend tot de partij die in de Republiek de stadhouders uit het huis van Oranje steunde.