H2.2: Geologie Rusland

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

H2 Geologie Rusland

In de vorige lessonup heb je de basis van de platentektoniek geleerd, zoals je dat ook al in klas 2 leerde. 

Het doel van H2 is om deze kennis toe te passen op Rusland. Aan het einde van deze lessonup:

• Begrijp je hoe de schilden en platformen waaruit Rusland bestaat zijn ontstaan uit cratons. 
• Weet je welke fases van orogenese er zijn geweest en welke gebergten in Rusland zijn ontstaan.
• Begrijp je hoe het vulkanisme in het oosten van Rusland is ontstaan en ken je de kenmerken van dit vulkanisme.

H2 schilden en platforms

Rusland maakt onderdeel uit van de grootste landmassa op aarde, Eurazië. De kern

van het land wordt gevormd door twee grote en zeer oude blokken: Het Oost-Europese craton en het Siberische craton. Deze cratons bestaan uit hele oude

gesteenten (uit het Precambrium) die soms aan de oppervlakte liggen (dan spreek

je van een ‘schild’) en soms bedekt worden door jongere sedimenten (dan spreek je

van een ‘platform’).

H2 geologische tijdschaal

Op de vorige dia werd gesproken over het Pre-cambrium. Dit is de oudste periode op de geologische tijdschaal. 

Om meer te begrijpen van de geologische tijdschaal bekijk je de video op de volgende dia. 

De gebeurtenissen van het Pre-cambrium zitten aan het begin!

H2 vorming cratons

De oudste blokken continentale korst zijn de overblijfselen van cratons.

Deze cratons ontstonden toen aan het eind van het precambrium de lichtste delen van de gesmolten aarde aan de buitenkant van de aarde gingen stollen. 

craton

H2 Gesteentes

Bij het ontstaan van de cratons zijn dus de eerste gesteentes op aarde gevormd. In de geologie bestuur je de vorming van het landschap en spelen gesteentes een belangrijke rol. 

In het volgende filmpje zie je dat er 3 hoofdsoorten gesteente zijn met verschillende subgroepen. 

Bekijk het filmpje en maak daarna de vragen. 

stollingsgesteente

metamorf gesteente

sedimentgesteente

Verklaar je keuzes bij de vorige vraag

Waarom zijn op schilden geen fossielen te vinden, maar op platforms wel?

H2 botsing van cratons

Het Oost-Europese en Siberische craton zijn zo’n 300 miljoen jaar geleden op elkaar gebotst. Daarbij ontstond het Oeralgebergte. In de loop van de geologische geschiedenis schoven meer platen tegen dit grote blok aan, waarbij Eurazië steeds groter werd. De botsingen gingen gepaard met gebergtevorming. 

H2 kaart schilden en platforms

Orogeneses

Het Oost-Europese craton bestaat uit drie deelgebieden. Bij het Baltische schild en het Oekraïnse schild liggen oude stollings- en metamorfe gesteenten aan het aardoppervlak. Bij het Russisch platform zijn deze gesteenten bedekt met sedimenten die tot 3.000 meter dik zijn. Het Oost-Europese craton vormt de vaste kern van Europa. Dit craton is in verschillende periodes gebotst op andere platen.Daarbij ontstonden gebergten. Er zijn drie periodes van gebergtevorming (ook wel orogeneses genoemd) te onderscheiden waarbij gesteentelagen geplooid werden.

H2 Caledonische orogenese

Ca. 460-410 miljoen jaar geleden. 

In deze fase botste het Oost-Europese craton op Groenland en Canada. Bij deze botsing

werd het Scandinavisch Hoogland, de Schotse Hooglanden en Noord-Ierland

opgeheven. De Caledonische orogenese is genoemd naar Caledonia, de

andere naam voor Schotland. De Caledonische gebergten staan al heel lang

bloot aan erosie en verwering, waardoor de spitse toppen zijn verdwenen. Het

zijn nu afgeronde bergen. Groenland en Canada bewogen later weer van

Europa af, waarbij het Caledonische gebergte werd opgebroken en de

Atlantische Oceaan ontstond.

H2 Hercynische orogenese

De Hercynische orogenese (ca. 340-280 miljoen jaar geleden). In deze fase

botste het Oost-Europese craton met de cratons van Siberië en Kazachstan.

Hierbij werd het Oeralgebergte gevormd dat nu de grens tussen Europa en

Azië markeert. Ook het Oeralgebergte heeft lang blootgestaan aan erosie en

verwering. De toppen zijn dan ook sterk afgerond in de loop van de tijd.

H2 Alpiene orogenese

De Alpiene orogenese (ca. 75-40 miljoen jaar geleden). In deze fase botste

vanuit het zuiden de Arabische plaat op het Oost-Europese craton. Bij deze

botsing werd de Kaukasus gevormd. Dit is een jong gebergte, vergelijkbaar

met de Alpen en de Pyreneeën, gekenmerkt door spitse toppen. In dit

gebergte bevindt zich de hoogtste berg van Europa, de Elbrus (+5.642 m).

H2 kaart orogenese

 Het Oost-Europese craton bestaat uit het Russische platform,

het Baltische schild en het Oekraïense schild (direct ten zuiden van het

Russiche platform). De gebergten ten westen, ten oosten en ten zuiden van

het Oost-Europese craton markeren drie periodes waarin het craton in botsing

kwam met andere platen.

H2 Basalttrappen in Siberië

Het Siberische craton heeft nadat het bij het Oeralgebergte vast kwam te zitten

aan het Oost-Europese craton boven een magmapluim gelegen. Heet magma

steeg hier vanuit de aardmantel op en zorgde voor enorme uitvloeiingen van

basaltisch lava. De vulkanische vlakten die hierbij ontstonden en oorspronkelijk

zo’n 7 miljoen km2 bedekten worden de Siberische trappen genoemd. 

H2 Basalttrappen in Siberië

Bij een magmapluim stijgt magma uit de diepe delen van de mantel op. Deze magma is relatief vloeibaar en bevat weinig gas (niet explosief) en kan dus uitstromen over grote oppevlakken. 

Op de volgende dia een (Amerikaans) filmpje over de Siberische Trappen

H2 Siberische trappen

De Siberische trappen zijn enorme uitvloeiingen van basaltisch

lava. Het vulkanisme dat dit lava vormde, is ook verantwoordelijke voor een

dikke laag tufsteen:versteende as in het Midden-Siberisch bergland.

H2 Siberië

Het Siberische craton bestaat uit het West-Siberisch laagland en het MiddenSiberische gebergte. Aan de zuidkant van het Siberische craton zijn in de loop

van de geologische geschiedenis verschillende kleine platen achter elkaar tegen

het craton gebotst. Daarbij ontstonden de Zuid-Siberische gebergten die

overgaan in de gebergten in Mongolië en China. Aan de oostzijde botste tijdens

de Alpiene orgonese (ca. 75-40 miljoen jaar geleden) de Noord-Amerikaanse

plaat op het craton. Hierbij ontstond het gebergte van Werchojansk. Het oostelijke

deel van Rusland ligt op de Noord-Amerikaanse plaat!

Opdracht: Geologische tijdschaal

Maak een tijdbalk van de geologische geschiedenis van Rusland, waarin je aangeeft wanneer de verschillende gebeurtenissen uit hoofdstuk 2 plaatsvonden.

De opdracht wordt in de les apart uitgedeeld. 

In de les krijg je een opdracht over de geologie van Rusland (apart uitgedeeld). Deel de uitwerking van die opdracht hier.

H2 Vulkanen in het oosten van Rusland

Kamtsjatka is een schiereiland in het oosten van Rusland. Hier duikt de pacifische plaat vanuit het oosten onder het schiereiland dat op de Noord-Amerikaanse plaat ligt. Het onderduiken (subductie) gaat gepaard met gebergtevorming en vulkanisme. Het stroperige en gasrijke magma dat hier richting het aardoppervlak beweegt zorgt voor stratovulkanen met explosieve erupties.

Leg uit waarom bij subductie vulkanisme ontstaat

Wat is de reden dat dit vulkanisme explosief is?

H2 Vulkanen in het oosten van Rusland

Plaattektonische situatie rondom de Grote Oceaan. Het

noordoosten van Rusland ligt op de Noord-Amerikaanse plaat. De

Pacifische plaat beweegt in noordwestelijke richting en duikt weg onder de

Noord-Amerikaanse plaat bij de Kurillen (en Kamtsjatka) trog en de Aleoeten trog.

H2 Vulkanen in het oosten van Rusland

De Pacfische plaat duikt in het noorden in de richting van de

driehoekjes weg onder de Noord-Amerikaanse plaat. Hierbij ontstaan de

Aleoeten trog en de Kurillen-Kamtsjatka trog. Achter deze trog ontstaan

vulkanen en vulkanische eilandenbogen. 

Bij het wegduiken van oceanische korst wordt vaak dood plankton dat
zich heeft opgehoopt op de oceaanbodem meegenomen de mantel in.
Leg uit dat dit magma het eruptietype van de vulkanen bij
subductiezones beïnvloedt.
Je uitleg moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.