5.4 De opstand in de Nederlanden

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

De Nederlandse opstand

Een nieuw land in wording

1. Opstand (1515 - 1588/1648)

Kenmerkende aspecten:

1. De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden.
2. Het begin van staatsvorming en centralisatie.
3. De protestantse Reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

Hoofdvraag: waardoor werd de opstand veroorzaakt?

A. Bestuurlijk beleid Karel V (1515 - 1555):
1. centralisatie >
- Brussel centraal bestuur en
- Staten-Generaal:  vertegenwoordigers van de gewesten
2. uniformering wetgeving =    overal dezelfde wetten 
Organisatie: drie bestuursraden: 
- Geheime Raad (juristen)
- Raad van Financiën (juristen + edelen)
- Raad van State (edelen + juristen)
B. Godsdienstbeleid van Karel V: vervolgingen

Reformatie:

• Luther (1517: 95 stellingen) 
  
• Bijeenkomst in Worms (1521) > verbanning  Luther >
  
• Luther heeft steun keurvorst van Saksen
  
• door boekdrukkunst snelle verspreiding ideeën van de hervorming > meer aanhangers > oorlog >
• Vrede van Augsburg (1555):
• 'wiens gebied, diens godsdienst'

Calvijn (1509-1564)

• Frans-Zwitserse geleerde
• veel aanhangers in de Ned.
• enkele verschillen met Luther
  1.  verzet tegen de vorst mag
  2. onderdanen mogen een kerk oprichten (zonder toestemming van de vorst)

1555: Filips II volgt zijn vader op

Begin van de Opstand:

• 1555: Filips II volgt Karel V op.
• Verzet tegen bloedplakkaten >
  aanbieden van smeekschrift (april 1566)
• landvoogdes Margaretha van Parma:
  schort vervolgingen op >
• grotere opkomst bij hagenpreken > Beeldenstorm (1566) >
• komst Alva (1567):
  'Raad der Beroerten' (Bloedraad) >
• vele vluchtelingen o.a Willem van Oranje

Willem van Oranje (1533-1584)

• geboren op slot Dillenburg (Dld)
• stadhouder in Holland, Zeeland, Utrecht
• 1568: Slag bij Heiligerlee (Gr) >
• begin 80-jarige oorlog

Slag bij Heiligerlee

Monument bij Heiligerlee

Graaf Adolf van Nassau is omgekomen bij deze slag tussen Alva en Willem van Oranje

Watergeuzen

• Watergeuzen succesvoller dan Oranje:
  1572: Inname van Den Briel >
• steeds meer steden kiezen de zijde van de Opstandelingen
• Willen van Oranje gaat naar gewest Holland >
• leider van de Opstand
• Alva reageert keihard: belegeringen/massamoord/plunderingen
• Opstand breidt zich uit >
• Alva teruggehaald door Filips II

Wat is een andere naam voor de Nederlandse Opstand?

1. De Vaderlandse oorlog.
2. De 80 jarige oorlog.
3. De grote oorlog.
4. De Spaans-Nederlandse oorlog.

Wat is geen oorzaak van de Nederlandse opstand?

1. Nederlandse burgers willen kiesrecht.
2. Er is honger in de Nederlanden.
3. De adel heeft minder macht.
4. Ketter vervolgingen.

In welke eeuw begint de Nederlandse Opstand?

1. 14e eeuw
2. 15e eeuw
3. 16e eeuw
4. 17e eeuw

Opdrachtenboek

Basisvragen 3 tot en met 7

Gevolgen Hervorming/Reformatie:

1. RK kerk viel uiteen, protestantse kerken scheidden zich af, 
2. Veel (godsdienst-)strijd/-oorlogen
3. sommige landen bleven (overwegend) katholiek, andere protestant.
4. Het Duitse Rijk versnipperde: de plaatselijke vorst bepaalde het geloof van zijn onderdanen (1555: Vrede van Augsburg)
5. Frankrijk/Oostenrijk/Italië bleven katholiek
6. Scandinavische landen werden lutheraans
7. Noordelijke Nederlanden werden calvinistisch (> 80-jarige Oorlog)
8. Engeland werd Anglicaans (Hendrik VIII)

Beleid Filips II

• ontslaat Alva omdat de Opstand niet neergeslagen werd
• kwam in grote financiële problemen > soldij lang niet betaald >
• soldaten plunderen steden o.a.
• Antwerpen: 'Spaanse Furie' 1576>
  
• Pacificatie van Gent>

Pacificatie van Gent

• naar aanleiding van de Spaanse Furie (1576)
• doel: alle 17 gewesten willen dat de Spaanse troepen de Nederlanden verlaten
  Andere afspraken gewesten:
• 1.  Holland en Zeeland calvinistisch
• 2. Rest van de gewesten katholiek
• 3. Geen godsdienstvervolgingen

Pacificatie van Gent november 1576

Afspraken:

• Spaanse soldaten het land uit.
• tegen centralisatie
• geen vervolging van andere gelovigen
• Tuin?
  

Einde Pacificatie van Gent door: Radicale Calvinisten in het zuiden --->

• Unie van Atrecht (1579) : zuidelijke gewesten kiezen zijde van Filips II > 
  
• Unie van Utrecht (1579) (NAVO?): 
• - 7 noordelijke gewesten tegen Spanje
  
• - er kwam een gezamenlijk leger
• - gewesten politiek onafhankelijk van elkaar
• - geen godsdiensvervolgingen
• - Filips II doet Willem in de ban > 
• - Filips II niet meer als koning erkend!!
• 1588: Republiek der Nederlanden !!!

Alleen verder 

1579-1588

• In 1579 besluiten de Noordelijke Nederlanden samen te werken in de Unie van Utrecht om de Spanjaarden te verjagen.
• Filips is woest een geeft Willem van Oranje de schuld: hij verklaart hem vogelvrij.

De Unie van Utrecht wordt wel gezien als het begin van het huidige Nederland. Daarom werd er in 1979, vierhonderd jaar na de Unie van Utrecht, een speciale herdenkingsmunt uitgegeven.

Plakkaat van Verlatinge 1581

Plakkaat van Verlatinge

Wat waren de oorzaken en gevolgen?

De Spaanse Furie was ... (?) ... van de Pacificatie van Gent.

1. de directe oorzaak
2. een indirecte oorzaak
3. een gevolg op korte termijn
4. een gevolg op lange termijn

Moord!

10 juli 1584

• Filips II had Willem van Oranje in 1580 vogelvrij verklaard: iedereen mocht hem ongestraft vermoorden en zou daarvoor goed worden beloond.
• Na een mislukte aanslag door Jean Jaureguy (1582), lukte het de Fransman Balthasar Gerards wél om Willem van Oranje te vermoorden.

Balthasar begaf zich op dinsdag 10 juli 1584 rond het middaguur naar het Prinsenhof met de mededeling dat hij Willem wilde spreken. Willems vrouw Louise van Coligny schijnt nog bezorgd te hebben gevraagd wie dat ongure type wel was, maar werd gerustgesteld. 

Willem meldde Balthasar dat hij hem na het middageten te woord zou staan. Balthasar keerde terug naar herberg De Diamant om zijn pistolen te halen.

Rond half twee verliet het gezelschap de eetzaal. Toen Willem van Oranje zijn voet op de eerste trede van de trap zette schoot Balthasar hem van dichtbij in de borst en de zij. De prins zakte in elkaar en sprak - volgens het officiële verslag - zijn beroemde laatste woorden: "Mon Dieu, ayez pitié de mon âme, et de ce pauvre peuple!", vertaald als: "Mijn God, heb medelijden met mij en mijn arme volk!". 

Volgens recente onderzoeken zou hij op slag dood moeten zijn geweest en heeft hij deze woorden niet gezegd.

Moord!

10 juli 1584

• Filips II had Willem van Oranje in 1580 vogelvrij verklaard: iedereen mocht hem ongestraft vermoorden en zou daarvoor goed worden beloond.
• Na een mislukte aanslag door Jean Jaureguy (1582), lukte het de Fransman Balthasar Gerards wél om Willem van Oranje te vermoorden.

Het verhoor van Balthasar Gerards

Balthasar werd opgesloten in de gevangenis en legde op eigen verzoek een lange schriftelijke verklaring af over zijn beweegredenen. Nog diezelfde dag werd hij verhoord, maar liet verder niet veel los. De schepenen besloten tot foltering over te gaan, een destijds niet ongebruikelijke stap. De eerste nacht in de gevangenis werd Balthasar met roeden geslagen. Zijn wonden werden met honing ingesmeerd opdat een bok met zijne scherpe tong al leckende zijn vel metten honich afschrabben soude. De bok had er echter geen zin in. 

De rest van de nacht bracht Balthasar door met zijn handen aan zijn voeten gebonden. De beulen hingen hem een half uur lang op met aan iedere grote teen een gewicht van 300 pond. Hij praatte nog steeds niet genoeg en men deed hem te kleine schoenen aan van nat ongelooid hondenleer. Ze zetten hem voor een groot vuur zodat de schoenen krompen en zijn voeten brandden. Ze hielden gloeiende fakkels onder zijn oksels en staken naalden en spijkers tussen zijn nagels, maar Balthasar gaf geen krimp. 

☠️

De terechtstelling van Balthasar Gerards

Zijn rechterhand waarmee hij het moorddadige feit heeft gepleegd zal met een gloeiende tang worden afgeknepen; vervolgens zal men met gloeiende tangen op verscheidene plaatsen op zijn lichaam het vlees afknijpen tot op het bot. 

Vervolgens vierendele men hem levend waarna het hart uit zijn borstkas gesneden en hem in het gezicht zal worden geworpen. 

Ten slotte zal men zijn hoofd afhakken waarna zijn vier uiteengetrokken delen op de Haagpoort, Oostpoort, Ketelpoort en de Waterslootsepoort tentoongesteld dienen te worden. 

Zijn hoofd moet op een staak gespietst en vervolgens bij het voormalige huis van de prins worden geplaatst. Zijn bezittingen worden geconfisqueerd en komen aan de Heer ten goede.

☠️

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

1588

• Bij gebrek aan een geschikte kandidaat als vorst of koning, besluiten de Noordelijke Nederlanden verder te gaan als Republiek.
• De 'baas' in de Republiek werd de Staten-Generaal, de standenvergadering
• Nederlaag Spaanse Armada
  

De macht van de Republiek was in handen van de Staten-Generaal. De stadhouder van Holland, altijd een erfgenaam van Willem van Oranje, zou de leiding krijgen over het leger.

De landsadvocaat (later: raadspensionaris) was de belangrijkste bestuurder van de Republiek: hij zorgde voor de agenda van de vergadering en bereidde besluiten (wetten) voor.

Kaart

Oorlog en vrede

1588-1648

• Na 1588 werd er vooral gevochten in het oosten van de Republiek en in de Zuidelijke Nederlanden (België/Noord-Frankrijk)
• Spanje heeft teveel vijanden, verlies Armada, soms geldgebrek
  
• Tussen 1609 en 1621 werd 12 jaar lang niet gevochten: het Twaalfjarig bestand
• In 1648 sloten de Staten-Generaal in de Duitse stad Münster vrede met Spanje. Spanje erkende de Republiek als zelfstandig land.

De Vrede van Münster maakte niet alleen een einde aan de Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden, maar ook aan de Dertigjarige Oorlog. Dit was een grote Europese oorlog tussen katholieken en protestanten.

Wat werd onder andere bepaald bij de Vrede van Munster?

1. De Republiek kreeg het gehele gewest Vlaanderen erbij.
2. De Republiek zou geen pogingen doen om de zuidelijke gewesten alsnog te veroveren.
3. De zuidelijke gewesten en de Republiek zouden ieder slechts één godsdienst toestaan.
4. Er mochten geen beeldenstormen en ketterverbrandingen meer plaats vinden.

Nederlandse Opstand of

Tachtigjarige Oorlog?

• De naam Nederlandse Opstand wordt vaak gebruikt om het begin van de Tachtigjarige Oorlog aan te geven, ongeveer tussen 1566-1588.
• Sowieso werd er niet 80 jaar gevochten, en zijn historici het ook niet eens over het jaar waarin de oorlog begon: 1566, 1567 óf 1568?

De Slag bij Heiligerlee (1568) wordt vaak gezien als het begin van de Tachtigjarige Oorlog, omdat het de eerste slag was tussen Spanjaarden en de Opstandelingen van Willem van Oranje.

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

het gewest Holland betaalde 60 % van kosten leger en vloot

Verwerking leerstof 5.4

Basis: (3 t/m 7) 8 t/m 17 Vd: 25 en 26.

0