5.2 Der Untergang - Symbolische laag

• Geschiedenis
• Filmeducatie
• Middelbare school
• Leerjaar 4-6

Introduction

Omschrijving Kijken naar de Oorlog In deze lessenreeks worden zes populaire historische speelfilms behandeld. Elke film kent drie sub-lessen voorzien van vragen, filmfragmenten en opdrachten. In deze lessen worden leerlingen getraind in het aannemen van een kritische houding ten aanzien van audiovisuele bronnen – historische speelfilms. Bewegende beelden vormen een eigen ‘taal’, die op verschillende niveaus ‘gelezen’ kan worden. Films zijn een afspiegeling van de keuzes van de makers, verbeelden vaak maar één representatie van het verleden, die bovendien contextueel, selectief en subjectief is. Het is belangrijk dat leerlingen en zich hier bewust van worden want net als teksten, spotprenten, kunstobjecten en archeologische vondsten zijn films (historische)bronnen. Sub-lessen De volgende drie lagen van benadering vormen het uitgangspunt van de sub-lessen en zijn tevens een handreiking voor het didactisch inzetten van een historische speelfilm in de geschiedenisles. 1.1 De filmische laag: In deze laag onderzoeken leerlingen de verschillende filmische elementen die een maker heeft ingezet om zijn verhaal te vertellen. Filmische elementen zijn: cameravoering, montage, geluid, muziek en Art Direction 1.2 De symbolische laag: In deze laag onderzoeken leerlingen de normen en waarden van de film en in hoeverre deze historisch of actueel zijn, reflecteren ze op de ideologische betekenissen achter de film en krijgen ze oog voor mechanismen zoals stereotypering en generalisering 1.3 De historische laag: In deze laag onderzoeken de leerlingen in hoeverre het vertoonde verleden een mogelijke reconstructie of representatie is van deze werkelijkheid

Instructions

Der Untergang

De laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog zijn aangebroken. Hitler beseft dat hij de oorlog heeft verloren en dat zijn dagen geteld zijn en hij brengt zijn laatste weken door in een Berlijnse bunker met enkele trouwe volgelingen.

Leerdoelen

• De leerling kan met behulp van symbolen elementen uit de beelden te ontleden 
• De leerling kan in eigen woorden uitleggen wat ‘persoonlijke verantwoordelijkheid’ betekent
• De leerling onderzoekt de manier waarop de historische figuur Traudl Junge (Hitlers secretaresse) werd geportretteerd in de film Der Untergang

Instructions

Der Untergang - Synopsis en achtergrondinformatie .pdf

Symbolische laag

De film Der Untergang gaat over de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog in Berlijn. Enerzijds krijgt de kijker in de Führerbunker de wereld van de nazi-elite voorgeschoteld, anderzijds zien we de buitenwereld in Berlijn: de verschrikkelijke gevolgen van de beslissingen van het naziregime. 

Legenda

Bekijk het volgende fragment

Beantwoord de vraag

Bespreken van bekeken fragment 

In deze les:

• In deze les leren we om met behulp van symbolen elementen uit de beelden te ontleden 
• Kunnen we in eigen woorden uitleggen wat ‘persoonlijke verantwoordelijkheid’ betekent
• Kijken we naar de manier waarop de historische figuur Traudl Junge (Hitlers secretaresse) wordt geportretteerd in de film Der Untergang

Bekijk het volgende fragment

Bekijk het volgende fragment. (zet het geluid aan)

Propaganda

Traudl Junge (1920-2002) groeide op bij haar grootouders. Ze droomde van een carrière als danseres. De economische realiteit van haar familie verhinderde dit echter. In 1936 ging ze met tegenzin naar de handelsschool met uitzicht op een baan als secretaresse. Daarna volgden verschillende banen als kantoorbediende, als assistent van de hoofdredacteur van een kleermakerstijdschrift en als secretaresse in een bedrijf. In 1942 verhuisde ze naar Berlijn en kreeg een baan in de Reichskanzlei van Adolf Hitler via haar zus. Eerst sorteerde ze de post van de dictator. Toen Hitler op zoek was naar een nieuwe privésecretaresse, werd Traudl in december 1942 aangenomen. Tijdens de oorlogsjaren, toen Hitlers wantrouwen ten aanzien van zijn entourage toenam, dineerde hij vaak alleen met de secretaressen, waardoor ze een intiem inzicht kregen in zijn privéleven, zijn gedachten en zijn verleden. Zij moesten zich aanpassen aan Hitlers dagelijkse routine: laat opstaan, lunchen, rusten, koffie drinken, rusten, laat avondeten, filmvertoningen, eindeloze thee-uren 's avonds laat, laat naar bed gaan (ongeveer 5 uur 's ochtends). Op 19 juni 1943 trouwde Traudl met Hitlers persoonlijke dienaar, Hans-Hermann Junge, een officier van de Waffen-SS. Hij sneuvelde op 13 augustus 1944 in Normandië. Begin 1945 verhuisde Traudl Junge naar de bunker van de Führer onder de Reichskanzlei, waar ze Hitlers laatste weken van dichtbij meemaakte. Op de avond van 28 april woonde ze Hitlers huwelijk met Eva Braun bij en onmiddellijk daarna dicteerde Hitler haar zijn politieke en persoonlijke testament. Toen Adolf Hitler zichzelf op 30 april rond 15.30 uur doodschoot, zat Traudl Junge in een zijvleugel van de bunker te eten met de Goebbels-kinderen. Na de zelfmoord van Hitler sloot ze zich aan bij een groep van ongeveer twintig mensen die in de nacht van 1 op 2 mei de Reichskanzlei wist te verlaten. In de dagen die volgden verliet ze Berlijn en vluchtte ze het land door. Ondertussen bereikte het nieuws van het officiële einde van de oorlog hen niet. Op 9 juni werd ze gearresteerd door de Sovjets, maar bleef ongestraft vanwege haar jonge leeftijd. Traudl Junge overleed op 11 februari 2002 in haar woonplaats München.

Hoe komt de persoon Adolf Hitler op jou over in dit fragment? 

Wat weet je van de mens Adolf Hitler?

Komt jouw voorstelling van Adolf Hitler overeen met de weergave van Hitler in de film?

Antwoorden

• Hitler komt vriendelijk over, hij is geïnteresseerd en een dierenvriend. Hij is empathisch, charismatisch en geeft toe dat hij fouten maakt bij het dicteren. Hij wordt hier niet getoond als een schurk of als de ‘onmenselijke dictator’. Hij wordt menselijk weergegeven. 
• Adolf Hitler is geboren op 20-4-1889, gestorven op 30-4-1945, van 1933-1945 Rijkskanselier, Führer en dictator van het Derde Rijk. Tweede Wereldoorlog, antisemitische en racistische ideologie (‘Mein Kampf’), nationaalsocialisme, Holocaust, NSDAP.
• Leerlingen eigen antwoorden

In het fragment komen vaak de begrippen Führer en Heil mein Führer voor. Wat is dit Führerprinzip? 

Kennen we een dergelijk ‘principe’ in onze tijd ook nog? Waar? En waarom in Nederland niet?

Antwoorden

• Het Führerprinzip is een politiek concept en een propagandavorm in het Duitse nationaalsocialisme. Hitler had niet alleen militaire macht, maar ook op politiek en op gerechtelijk gebied het opperbevel, zonder controlerende instanties. De leider is de enige die beslissingen neemt.
• In Rusland (Poetin), Noord-Korea (Kim Jong-un), China (Xi Jinping). Daar is de mening van de leider doorslaggevend; in Nederland – en andere democratische landen – is er een systeem van checks en balances waardoor de uitvoerende macht wordt beperkt en gecontroleerd, bijvoorbeeld door een volksvertegenwoordiging.

In Duitsland maakte de film veel discussie los. Daarbij ging het over de vraag of je Hitler – die grotendeels verantwoordelijk was voor de dood van miljoenen mensen - van zijn menselijke kant mag laten zien. Wat vind jij?

Docent legt uit

In de symbolische laag kijken we naar de normen en waarden van de tijd waarin een film is geproduceerd, en ook naar de mogelijke anachronismen in de film. Zou deze manier van Hitler verfilmen ook hebben gekund in de jaren '70? Waarom wel/niet?

Docent legt uit

De film zorgde voor een heftige discussie over de omgang met de Duitse geschiedenis en de persoon Hitler. Critici vonden het portret te menselijk en historisch niet objectief en correct. Meeleven met de mensen in de Führerbunker, dat ging sommigen te ver. De film heeft hiermee een taboe doorbroken. Anderen meenden dat de ‘persoonlijke’ Hitler in de film kan helpen om de geschiedenis te begrijpen; Hitler was geen ‘monster’ of ‘het kwaad’. Hij was een mens: soms vriendelijke, soms onmenselijk wreed. De makers meenden dat men de macht die Hitler had over zijn medestanders alleen kunt begrijpen als je hem leert kennen. Op die manier hoopten zijn inzichtelijk te maken waarom zo veel mensen door hem gefascineerd waren.

Antwoorden

• Nodig leerlingen uit verschillende perspectieven en standpunten in te nemen.  
• Nee dat had niet gekund. Er was in tijd absoluut nog geen ruimte voor de menselijke kant van Hitler. 

Bekijk het volgende fragment

Bekijk het volgende fragment. (zet het geluid aan)

Propaganda

Traudl Junge vertelt in het interview dat vlak na de oorlog bijna niemand nadacht over het naziverleden. Waarom niet denk jij?

Junge zegt dat dat in de jaren zestig begon te veranderen: waardoor?

Antwoorden

• Veel mensen hadden na 1945 andere zorgen: honger, verwoesting van steden, bezetting door de geallieerden, vermiste of overleden familieleden, etc. Mensen keken liever vooruit; ze wilden het verleden vergeten (ook uit schaamte) en een nieuwe toekomst opbouwen. Veel was ook niet bekend: wat er in de kampen was gebeurd werd langzaam maar zeker duidelijk na de oorlog. De daders zwegen in ieder geval, maar ook de overlevenden konden er nauwelijks over spreken: het trauma was te groot
• Door bepaalde publicaties (Dagboek van Anne Frank), doordat tegenstanders en overlevenden begonnen te praten over het verleden. Waarschijnlijk ook omdat door verschillende processen (bijvoorbeeld het Eichmannproces in 1961) veel meer bekend werd over de Jodenvervolgingen. 

Traudl Junge begon zich pas echt te realiseren welke rol zij zelf had gespeeld toen ze in München een plaquette zag ter nagedachtenis aan Sophie Scholl, in hetzelfde jaar geboren en vermoord in 1943, toen Junge als secretaresse van Hitler werkte. Wie was Sophie Scholl? Zoek dit op!

Waarom denk je dat de plaquette effect had op Traudl's gedachtegang over haar eigen keuzes?

Antwoorden

• Sophie Scholl was een Duitse studente en verzetsstrijder. Zij ging deelnemen aan bij het verspreiden van pamfletten van de verzetsgroep Weiße Rose. In 1943 werd zij opgepakt en door de nazi's ter dood veroordeeld. Wikipedia https://nl.wikipedia.org/wiki/Sophie_Scholl 
• Omdat zij zich nu kon vergelijken met iemand van dezelfde leeftijd, maar die andere keuzes had gemaakt in haar leven. 

Traudl Junge zegt dat ‘jeugd geen excuus is voor onwetendheid’. Wat bedoelt ze hiermee?

Vind jij dat Traudl Junge medeschuldig of medeverantwoordelijk is aan/voor de misdaden die de nazi’s pleegden?

Antwoorden

• Ze bedoelt hiermee dat ookal als je jong bent je nog steeds in staat bent om je dingen af te vragen en onderzoek te doen naar waarom dingen zijn zoals ze zijn, ipv zomaar alles aan te nemen voor wat het is. Deze kritische houding nam Sophie Scholl wel aan, anders dan dat zij zelf heeft gedaan. En dat zij zelf deze vragen niet heeft gesteld heeft dus niets te maken met leeftijd, ze waren immers even oud. 
• Eigen antwoorden. Mooi om hierbij de leerlingen met elkaar in gesprek te laten gaan. Elke leerling zal dit toch weer anders zien. Een gegeven dat niet vergeten dient te worden is dat Sophie Scholl naar de universiteit ging en daardoor omringd was door kritische denkers. Dit zal ook van invloed zijn geweest op haar eigen gedrag en deelname aan het verzet. Misschien had Traudl wel een zelfde keuze gemaakt wanneer zij omringd was geweest door andere personen?

In deze les:

• In deze les leerden we om met behulp van symbolen elementen uit de beelden te ontleden 
• Leerden wat ‘persoonlijke verantwoordelijkheid’ betekent
• Onderzochten we de manier waarop de historische figuur Traudl Junge (Hitlers secretaresse) werd geportretteerd in de film Der Untergang