3HV - Samengevatte stof

• Biologie
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 3

3HV - Samengevattestof

Elke lichaamscel heeft 23 chromosomenparen.

Dat zijn 46 chromosomen in totaal.

Chromosomen bevatten informatie over je erfelijke eigenschappen.

Genoom = alle chromosomen samen (met alle erfelijke informatie).

Geslachtschromosomen

Bij 22 chromosomenparen is de vorm en grootte van beide chromosomen gelijk.  

Het 23ste paar zijn de geslachts-chromosomen (bepalen m/v).

Vrouw: 2 dezelfde            XX

Man: 2 verschillende      XY

Je lijkt op.........je ouders

LICHAAMSCEL
46 CHROMOSOMEN = 23 paren.
Dus steeds 2 dezelfde chromosomen

EICEL/ZAADCEL
23 CHROMOSOMEN = 23 enkele

BEVRUCHTING
eicel + zaadcel = 46 CHROMOSOMEN
23 PAREN = 1 van moeder en 1 van vader

Ben je een jongen of een meisje?

Mitose (gewone celdeling)

• celdeling van gewone cellen
• Er wordt een exacte kopie van alle chromosomen gemaakt
  
• Hierbij gaat een cel zichzelf delen 

Mitose

Binas: Mitose

Meiose (=reductiedeling)

- Celdeling om geslachtscellen te maken

- Gebeurt in de eierstokken en teelballen

- Elke geslachtscel heeft de helft van het aantal chromosomen dus 23 in totaal 

Meiose (=reductiedeling)

- Celdeling om geslachtscellen te maken

- Gebeurt in de eierstokken en teelballen

- Elke geslachtscel heeft de helft van het aantal chromosomen dus 23 in totaal (haploïd)

Meiose I

Meiose II

Meiose

Meiose 

12.1 'Eigenschappen doorgeven'
Waarom heeft Dennis blauwe ogen?

-Één gen (bv voor oogkleur) bestaat uit meerdere vairanten.

bv 1 allel voor bruin, 1 allel voor blauw.

- In je lichaamscel zitten 23x 2 chromosomen (1 van elke ouder)

bv: 2 allelen voor blauw, of 1 voor bruin, 1 voor blauw, of...

- voor élke eigenschap heb je in je lichaamscellen dus 2 allelen: 1 van je moeder, 1 van je vader.

 

Genotypen/fenotypen,

Genotype: informatie van 2 allelen voor 1 eigenschap.
Dus de info die in je DNA 'staat'

Fenotype: de informatie (of 'kenmerken') die je aan de 'buitenkant' ziet van persoon

Hetero- en homozygoot...

Homozygoot: als twee allelen voor de eigenschap gelijk aan elkaar zijn (bijvoorbeeld voor oogkleur: beiden blauw)

Heterozygoot: als de twee allelen verschillend zijn (bijvoorbeeld blauw/bruin)

Heterozygoot

Recessief en dominant

Stel je voor, je ontvangt (voor oogkleur) een blauw allel van je moeder, en een bruine van je vader. Jij zal dan hoogstwaarschijnlijk bruine ogen hebben.
Dat bruine allel, noem je dominant: het overheerst over het blauwe. 

Het onderdrukte allel noem je recessief.

Hoe noteer je genotypen?

Om genotypen kort en overzichtelijk op te schrijven, gebruiken we letters:

*Dominante allelen geef je aan met een hoofdletter

*Recessieve allelen geef je aan met een kleine letter. 

Tip: Kies áltijd een letter waarbij de hoofdletter niet lijkt op de kleine letter. 

Hoe noteer je genotypen?

Voor elke eigenschap 2 allelen (want op elk chromosoom - van moeder en van vader- ligt er één)
Daarom: een genotype 'code' bestaat uit 2 letters. 

*BB betekent homozygoot dominant

*Bb betekent heterozygoot

*bb betekent homozygoot recessief

Hoe zien de nakomelingen eruit?

Je kunt aan de hand van het genotype van ouders, een voorspelling doen over het genotype van de nakomelingen.
Hiervoor gebruik je een kruisingsschema. 

(Kruising = twee ouders die samen nakomelingen krijgen)

kruisings-
schema

Maken kruisingsschema

Maak een kruisingsschema voor deze ouders
(BB x Bb)

Genotype:                                       Kruisingsschema:

Moeder: BB

Vader: Bb

Stappenplan

1: bekijk de fenotypen

2: zoek 2 ouders met hetzelfde fenotype en een kind met een ander fenotype

3: dit kind is recessief (homozygoot)

4: ouders zijn heterozygoot

5: Bepalen:
dominant = Groen
recessief = Rood

Stambomen

• Dochter moet wel homozygoot recessief zijn dus aa
• Ouders moeten wel drager zijn: heterozygoot Aa
• Van de andere kinderen weet je alleen zeker dat ze ten minste 1 dominant allel hebben want ze hebben niet het recessieve fenotype

Genotypen afleiden uit fenotypen in de stamboom

1. 1 Dochter is rood en heeft dus een afwijkend fenotype
   
2. Wat zegt dit over het genotype van de ouders?
   
3. Welk genotype moet de dochter hebben?
   
4. Welke genotypen zouden de andere kinderen kunnen hebben?
   

Uitwerking stamboom

1. Dochter moet wel homozygoot recessief zijn dus aa
2. Ouders moeten wel drager zijn: heterozygoot Aa
3. Van de andere kinderen weet je alleen zeker dat ze ten minste 1 dominant allel hebben want ze hebben niet het recessieve fenotype

Weinig kleurenblinde meisjes

Geslachtsgebonden recessieve overerving:

als een aandoening veroorzaakt wordt door een gen op het X-chromosoom en recessief is.

-> Vrouw heeft een 2e X-chromosoom om 'te compenseren',

-> Mannen met x-chromosomale aandoening komt dus vaker voor. 

Noteren van geslachtsgeb.eigenschap:

voorbeeld: X^A en X^a. 

X-chromosomale afwijking -> voorbeeld

Voorbeeld: op Y-chromosoom zitten geen allelen voor de eigenschap kleurenblindheid. 

Zie afbeelding hiernaast. 

- Genotype vader met dominante allel noteer je als X^AY. (niet kleurenblind)

- Genotype van moeder noteer je als X^AX^a. (drager)

meisje kan alleen kleurenblind zijn als vader kleurenblind is en moeder drager. 

X-CHROMOSOMAAL DOMINANT - XA

X-CHROMOSOMAAL RECESSIEF - Xa

Hoelang is er al leven
 op aarde?

- Aarde is ong. 4.5 miljard jaar oud 

-> Geen leven op aarde

-> Geen zuurstof in lucht, maar

-> mengsel van gassen uit vulkanen. 

<- Filmpje 15 min.
begin van leven op aarde, 
of 7 min. 'hoe is leven ontstaan?'

Hoelang is er al leven op aarde?

1e organismen: cyanobcterién (blauwalg)
- ontstonden 3,5 miljard jaar geleden in water

- kunnen (net als planten) zuurstof maken

daarna: 

algen en dieren in water (geen leven op land)
en toen:

UV-straling is te schadelijk voor het leven op aarde. Door zuurstof (van de cyanobacterien) ontstaat er ozon (door reactie met UV). Hierdoor bescherming tegen UV. Nu leven op aarde mogelijk!

Minder UV-straling
-> ook leven op land.
(400 miljoen jr. geleden)

1e planten: 
Algen, daaruit andere groepen.
1e dieren:
ongewervelden; kwallen, zeesterren.
-> Later duizendpoten, insecten.
Toen
-> mét wervelkolom; vissen,
-> amfibieën.
-> reptielen, vogels, zoogdieren (wij!)

Verwantschap

Verwantschapsschema:
schema met afstamming van verworven soorten en hun uitgestorven voorouders  

Gemeenschappelijke voorouder: soort waaruit verschillende soorten zich ontwikkeld hebben  
- soorten met recent gemeensch.voorouder staan dicht bij elkaar in schema: zijn verwant. 

Verwant:
Dieren die verwant zijn, tonen veel overeenkomstige kenmerken, door recente gemeenschappelijke voorouder. 

Ongewervelden (zonder wervelkolom) vs Gewervelden (mét wervelkolom).

Verwantschap tussen gewervelden - er zijn steeds nieuwe kenmerken ontstaan

Soorten kunnen veranderen als..

1. er variatie in eigenschappen als gevolg van mutaties in het DNA optreedt

2. de eigenschappen die variëren, erfelijk zijn

3. er natuurlijke selectie op deze eigenschappen plaatsvindt

<- filmpje 2.5 min. 

Nieuwe soort

Bij vinken ontstonden door evolutie nieuwe soorten doordat:

1. Er variatie is in snavelsoort

2. De snavelvorm erfelijk is

3. Er selectie plaats vindt (verschillende voedselbronnen op verschillende eilanden)

4. De vinken van elkaar geïsoleerd zijn.

Hoe ontstaan nieuwe soorten?

Survival of the fittest: de best passende varianten overleven en planten zich voort.

Door isolatie kunnen nieuwe soorten ontstaan.

filmpje
= 2 min. 

Soorten kunnen veranderen als..

1. er variatie in eigenschappen als gevolg van veranderingen in het DNA optreedt

2. de eigenschappen die variëren, erfelijk zijn

3. er natuurlijke selectie op deze eigenschappen plaatsvindt

Hoe veranderden onze voorouders? 

Mensapen: gibbons, orang-oetans, gorilla’s, mensen, chimpansees en bonobo’s

- duim is opponeerbaar (kan tegenover de vingers geplaatst worden)

- hebben geen staart

Waar komen wij vandaan?

Mensachtigen: Organismen die rechtop lopen:
Australopithecus en  Homo-soorten

- ruim 3.5 miljoen jaar geleden ontstaan in oosten van Afrika

- Schedel leek erg op chimpansee + zelfde hersenvolume.

'Meet' Lucy: 'Austraopithecus afarensis' : skelet gevonden in 1974 in Ethiopië: leefde 3.65 miljoen jaar geleden 

Dus.. even op 'n rij;
van mens naar aap

Leefomgeving:
eerst in het bos, later op de savanne

Veranderingen:

- hersenvolume nam toe

- wenkbrauwboog en kam op hoofd werden kleiner

- kaken werden kleiner en minder krachtig en de kin ontstond

Evolutie van de mens

7 miljoen jaar geleden een gemeenschappelijke voorouder.

Autralophithecus afarensis - geen opponeerbare teen

Homo habilis - 'handige mens' - stenen werktuigen

Homo erectus - 'rechtopstaande mens' - jagers en vissers, vuur

Homo sapiens - 'denkende mens'-  plat gezicht, groot hersenvolume