9 juni Conferentie HAN

• Geschiedenis
• Middelbare school
• HBO
• WO
• mavo, havo, vwo
• Leerjaar 4
• Studiejaar 1

Kijken naar de Oorlog

Holocaust en WO2 in het onderwijs:

 filmeducatie voor (gs-)docenten

Marc van Berkel 

Kimber van Valkenburg

Workshop opzet

1. Inleiding, aanleiding en uitwerking van het project
   
2. De drie lagen: wat en waarom
   
3. De drie lagen: demonstratie 
4. Vragen en opmerkingen 

Wat weten Nederlandse jongeren over de Tweede Wereldoorlog?

• Kwantitatief onderzoek onder 2000+ leerlingen (2018)
  
• Kennismeting: krappe voldoende
• Basale kennis uit eerder onderwijs, uit games of films of uit familieverhalen
  
• Stereotype en ongenuanceerde beelden, veelal over oorlog, wapens, of militaire ontwikkelingen
  

Wat weten Nederlandse jongeren over de Tweede Wereldoorlog?

• Belangrijkste kennisbronnen: school en films
  
• Oorlogswinter en The Boy in the Striped Pyjamas
  

Onderzoek docenten geschiedenis (2021)

• 56 interviews
  
• Alle regio’s
  
• 1e en 2e graads-docenten
• Leeftijden: 23-61
  

Enkele resultaten

• Interesse voor WO2/Holocaust is groot (Holocaust het belangrijkste aspect)
  
• Docenten schatten hun kennis in als ‘voldoende tot zeer goed’
  
• Docenten willen inhoudelijke en didactische scholing
  
• Bijna alle docenten gebruiken films/documentaires in WO2-lessen
  

Waarom films?

• Beeldmateriaal vergroot de motivatie en concentratie
  
• Brengt het onderwerp meer tot leven
  
• Lesstof wordt sneller begrepen en beklijft beter
  
• Zet aan tot interactie en discussie
  
• Beter geschikt voor minder taalvaardige leerlingen
  
• Leerlingen krijgen meer plezier in het leren
  
• Leerlingen onthouden en/of begrijpen beelden beter dan tekst
  
• Docenten gebruiken SL 2x zo vaak als het lesboek
  

Problemen

• Films bevatten fictieve elementen die leerlingen niet herkennen
  
• Beeldtaal moet gelezen kunnen worden
  
• Commerciële producten die gericht zijn op een groot publiek
  
• Slachtofferperspectief i.p.v daderperspectief
  
• Mythische voorstellingen i.p.v. historische ‘werkelijkheid’
  
• Narratief waardoor een beroep wordt gedaan op de emotionele betrokkenheid dat vooral contemporaine waarden reflecteert
  
• Holocaust: het universele karakter wordt benadrukt en ‘losgeweekt’ uit de historische context (symbolische of iconische waarde van morele aard)
  

Prostethic Memory: na de laatste overlevende

• 
  

Welke stereotypen?

• Joden als eeuwige slachtoffers
  
• Auschwitz als centrum
  
• Geen historische context (Joods leven vóór en na de oorlog)
  
• Bijna geen andere slachtoffers
  
• Fascinatie met geweld
  

Films en Holocaust

• Nu: 500+ films over de Holocaust
  
• 40% speelfilms
  
• 60% documentaires

‘Geschiedenis’ en ‘Films’

• GS: informatie, multiperspectiviteit, construct op basis van bronnen
  
• Films: identificatie of non-identificatie met het verleden
  
• Artistieke waarheid versus historische waarheid
  

Drie lagen van benadering

1. Filmische laag

2. Historische laag

3. Symbolische laag

1. Filmische laag

Vaardigheid: filmisch onderzoeken

• Hoe wordt het historische verhaal uitgebeeld: camera, muziek, decor, kostuum?
  
• Zijn er zaken die me met betrekking tot de filmische laag zijn opgevallen?
  
• Wat zou de bedoeling van de maker hierbij geweest zijn?
  
• In hoeverre beïnvloeden deze filmische technieken mijn interpretatie van het verbeelde verleden? Wat doet dit met mij?

2. Historische laag

Vaardigheid: historisch onderzoeken

• Welke historische onderwerpen en thema’s worden in de film behandeld?
  
• Welke narratieve technieken worden daarbij aangewend? Op welke manier wordt de geschiedenis vertelt
  
• In hoeverre beïnvloeden deze technieken mijn interpretatie van het vertelde verleden?
  
• Klopt dit verhaal historisch gezien?
  

3. Symbolische laag

Vaardigheid: reflecteren

• Welke contextuele betekenis hebben bepaalde fragmenten van de film?
  
• Zijn de waarden en normen in de film historisch of actueel?
  
• In hoeverre hebben de verbeelde waarden en normen een invloed op mijn interpretatie van het getoonde verleden? Wat doet dit met mij?
  
• Wat was de context waarin de film werd geproduceerd?
  
• Wat is de receptiegeschiedenis van de film?
  

De films

Demonstratie

Elke filmmaker vertelt een verhaal. Een filmverhaal wordt vormgegeven door een combinatie aan filmische elementen. Hierbij moet je denken aan camerawerk, geluid, muziek, montage en mise en scène (kostuum, decor/set/locatie, props, kleur). Wanneer je kijkt naar film dan is datgene wat je ziet en hoort een combinatie van al deze elementen tezamen. 

We kijken naar fragmenten uit de film The Pianist van de maker Roman Polanski.. Met zijn film wilde Polanski een verhaal vertellen vanuit het perspectief van een overlever van de Holocaust zonder opsmuk: met diep lijden en een combinatie van toeval en geluk. 

Docent

In deze les kijken we naar fragmenten uit de film The Pianist van de maker Roman Polanski. Met zijn film wilde Polanski een oorlogs verhaal vertellen vanuit het perspectief van een overlever zonder opsmuk. Zijn boodschap met deze film: overleven was een combinatie van toeval en geluk. 

Filmische laag

Bekijk het volgende fragment

Filmische laag

Welk gevoel roept deze scène bij je op?

Antwoorden

• Je ziet mensen over straat lopen op verschillende plekken in Polen. Vervolgens zie je een man piano spelen en dat er bombardementen plaatsvinden
• Meerdere antwoorden mogelijk: bijv. piano muziek, archiefbeelden, donkere kleuren, in close-up gefilmd

Filmische laag

Wat hoorde je in dit fragment?

Welk verhaal wordt er met het geluid verteld?

Antwoorden

• Piano muziek, explosies, puin dat valt, ramen die aan diggelen vallen, stilte
• Er is eerst mooi pianomuziek. En deze harmonie wordt verstoord door de brute geluiden van explosies.

Filmische laag

De eerste helft van dit fragment bestaat uit oud archiefmateriaal. Deze archiefbeelden gaan over in de speelfilm. Waarom zou de maker dit gedaan hebben denk je?

In de tweede helft van dit fragment zie je een man piano spelen en vervolgens wordt zijn spel onderbroken door een explosie. Welk verhaal wordt hier verteld?

Montage

Bij montage gaat het over de volgorde van gefilmde beelden. De volgorde van beelden zijn belangrijk voor het verhaal, je kunt hiermee ook het gevoel van de kijker sturen. 

Waarom zouden de archiefbeelden worden gevolgd door deze geënsceneerde beelden?

Antwoorden

• Er wordt een tijdsbeeld neergezet. Je ziet beelden van vroeger. Tegelijkertijd is dat wat je ziet harmonieus: een tram rijdt voorbij, er wordt gewandeld in een park, moeders met kinderwagens.
• Het verhaal van dat de oorlog uitbreek. 
• Eerst is er harmonie, mensen wandelen op straat, er is plezier, een mooi pianostuk wordt opgevoerd voor de radio. Vervolgens wordt deze harmonie ruw verstoord door de explosies. 

Filmische laag

Camera

Met een camera kies je voor een bepaald frame en hoe je iets in een frame plaatst. Bijvoorbeeld fillmen in close-up of van onderaf. De cameravoering heeft effect op hoe een verhaal wordt verteld en beleefd door de kijker. 

Bekijk fragment opnieuw en let op het camerawerk

Filmische laag

Wat viel je op aan het camerawerk?

Welk verhaal wordt hier met de camera verteld?

Antwoorden

• De camera filmt de pianist in close-up en focust op de handen en op het gezicht. De andere man wordt van ver af gefilmd.
• Het verhaal van de piasnist. We zien op deze manier vooral de beleving van de pianist. Dit is waar we ons op moeten focussen. Eerst is er harmonie in zijn pianospel, hij blijft doorspelen totdat het niet meer kan. De harmonie is verstoord. 

Historische laag

We bekijken hier een fragment uit de film Schindler's List 

Historische laag

Welk gevoel roept deze scène bij je op?

Is deze scène historisch juist?

Historische laag

We bekijken hier een fragment uit de film The Pianist

Historische laag

Welk gevoel roept deze scène bij je op?

Waarom mochten – zoals deze man - Joden niet op de stoep lopen?

Noem nog drie maatregelen die de nazi’s namen om Joden te vernederen

Symbolische laag

Op de vlucht voor de Duitse soldaten veranderde Szpilman (de hoofdpersonage uit The Pianist ) voortdurend van schuilplaats. Nadat de Poolse ondergrondse hem niet meer kon helpen, dwaalde hij door het verwoeste en verlaten Warschau en ontmoette uiteindelijk de Duitse officier Wilhelm (‘Wilm’) Hosenfeld, die hem in het geheim van voedsel voorzag en hem informeerde over de naderende Duitse nederlaag.

Symbolische laag

We bekijken hier een fragment uit de film The Pianist

Symbolische laag

Is de Duitse officier een dader of een slachtoffer?

Denk je dat er een vriendschap zou kunnen ontstaan tussen de Duitse officier en Szpilman?

Zijn er in oorlogen alleen maar daders en slachtoffers?

Welk gevoel roept deze scène bij je op?

Vragen?