Taalwetenschap

• Nederlands
• WO
• Studiejaar 1

De klanken [p], [b] en [m] zijn >bilabiaal. Dat betekent dat ze met twee lippen tegen elkaar aan worden gemaakt. De klanken komen voor in de woorden ‘paal’, ‘boek’ en ‘mens’.

De [f], [v] en [υ] zijn >labiodentaal. Dat betekent dat je onderlip je tanden aanraakt. De klanken komen voor in de woorden ‘fiets’ [f], ‘oever’ [v] en ‘water’ [υ].

De [t], [d], [n], [r], [s], [z], [l] en ook [ʃ] en [ʒ]  zijn allemaal >alveolair. Dit betekent dat de voorkant van je tong de tandkassen aanraakt. De tandkassen zitten net achter je tanden, bovenin je mond.

De klanken zitten in de volgende woorden: [t] in ‘tafel’, [d] in ‘deur’, [n] in ‘neus’, [r] in ‘ramp’, [s] in ‘soep’, [z] in ‘zuur’ en [l] in ‘leuk’. Niet alle Nederlanders hebben een alveolaire [r], sommigen maken een [r] in de keel. De [ʃ] en [ʒ] komen alleen voor in leenwoorden, zoals het Engelse ‘shoppen’ [ʃ] en het Franse ‘jeu de boule’ [ʒ].

De [j] is >palataal. Het palatum is het stuk achter je tandkassen. Zo kan je het vinden: begin met je tong tegen je tanden (boven). Ga naar achter met je tong. Je voelt achter je tandkassen een hard stuk gehemelte. De [j] komt voor in het woord ‘jaar’.

De [k], [g] en [ŋ] zijn >velair. Het >velum is het zachte gehemelte achter het palatum. Ga met je tong vanaf het palatum nog verder naar achteren (niet makkelijk!) tot je voelt dat het gehemelte zachter wordt. Dit is het begin van het velum.

De [k] komt voor in ‘kind’ en de [ŋ] in bijvoorbeeld ‘long’. De klank [g] komt niet voor in het Nederlands maar wel in leenwoorden, zoals: ‘goal’. (Let op: de klank [g] is niet hetzelfde als de letter ‘g’!)

De >uvulaire [x] is een typisch Nederlands geluid. De >uvula, of de >huig, is het stukje vlees dat aan het eind van je velum hangt. [x] wordt geschreven met de letter ‘g’ of met ‘ch’. De [x] komt voor in de woorden ‘gaan’ ,‘hagelslag’ en ‘lach’.

De [x] komt ook voor in het Duitse ‘achtung’ of het Schotse ‘Loch Ness’.

Als laatste is er nog de >glottaal, de [h]. 

De [h] komt voor in de woorden ‘huig’ en ‘haas’.

Waar wordt de Nederlandse klank [f] geproduceerd?

1. bilabiaal
2. labiodentaal
3. alveolair
4. palataal

Waar wordt de Nederlandse klank [k] geproduceerd?

1. alveolair
2. palataal
3. velair
4. uvulair

Waar wordt de Nederlandse klank [b] geproduceerd?

1. bilabiaal
2. labiodentaal
3. uvulair
4. glottaal

Waar wordt de Nederlandse klank [x] geproduceerd?

1. alveolair
2. palataal
3. velair
4. uvulair

Waar wordt de Nederlandse klank [s] geproduceerd?

1. alveolair
2. palataal
3. velair
4. glottaal

De [z] en de [r] zijn:

1. labiodentaal
2. alveolair
3. velair
4. glottaal

De [j] is:

1. palataal
2. alveolair
3. velair
4. uvulair

Waar worden de klank [ʃ] (Engels) en [ʒ] (Frans) geproduceerd?

1. alveolair
2. palataal
3. velair
4. uvulair

De [p] en de [b] worden allebei op dezelfde plaats uitgesproken >bilabiaal

[b] = stemhebbend (trillende stembanden)

[p] = stemloos

De snaren maken geluid als ze strak staan en er lucht langskomt. Dit gebeurt bijvoorbeeld als je een klinker uitspreekt. Maar ook bij sommige medeklinkers. Bijvoorbeeld bij de [b]. We noemen de [b] daarom >stemhebbend. De [p] is >stemloos.

Een >plosief is een klank waarbij de lucht uit de longen even wordt gestopt en dan plotseling weer wordt vrijgelaten. Hierbij is er een soort explosie van lucht. Dit kan je horen als je een [p] maakt (zeg geen ‘peeeh’ maar gewoon ‘p’).

Een >nasaal geluid maakt gebruik van de neusholte. 

Andere geluiden gebruiken alleen de mondholte 

Het verschil is duidelijk als je een [m] maakt (‘mmmmm’). Je maakt geluid maar je lippen zitten tegen elkaar. Dit komt omdat de lucht door de neusholte gaat. 

De [d] is een plosief en de [n] is nasaal. 

Het zijn dus verschillende klanken, ook al is de plaats van productie gelijk.

De Nederlandse [r] wordt op meerdere manieren uitgesproken. 

Twee veel voorkomende manieren zijn de alveolaire [r] en de huig [ʀ]. De huig-r lijkt een beetje op een [x], een rollende ‘r’ achter in de keel.

>Fricatieven zijn klanken waarbij de lucht niet helemaal wordt tegengehouden, zoals bij plosieven wel gebeurt. De lucht ontsnapt door een kleine opening ergens in de mondholte. Een goed voorbeeld is de [f] en de [s]

(‘fffff’) waarbij de lucht tussen de tanden en de lippen door ontsnapt. Een ander voorbeeld is de [s] (‘sssss’). Hier ontsnapt de lucht tussen de tanden door. De [s] is dus een alveolaire fricatief.

>Approximanten, lijken erg op fricatieven. Het verschil is dat de lucht nog minder wordt tegengehouden.

(=[υ], labiodentaal!). 

Het verschil is duidelijk te voelen als je eerst een [f] maakt (fricatief) en dan een een Nederlandse ‘wwwww’ (=[υ], labiodentaal!). De [f] kost meer moeite en de lucht uit je longen is eerder op.

De verschillende manieren van productie die belangrijk zijn voor het Nederlands zijn dus: 

plosief, nasaal, fricatief en approximant.

Wat verschild de letter [b] van de [p] ?

1. bilabiaal
2. plofklank
3. stemhebbend

Stemhebbend

Stemloos

P

 T

 K

B

D

 G

De letter [m] is:

1. plosief
2. nasaal
3. fricatief
4. approximant

De letter [υ] is:
(is de w)

1. plosief
2. nasaal
3. fricatief
4. approximant

De letter [s] is:

1. plosief
2. nasaal
3. fricatief
4. approximant

Klinkers zijn klanken waarbij de lucht nergens wordt tegengehouden in de mond- of neusholte. De lucht stroomt in één keer van je longen, langs je stembanden en je mondholte, naar buiten. Het verschil tussen de verschillende klinkers ontstaat door de positie van de tong en de vorm van je mond.

Zoals je kunt zien zijn de symbolen voor klinkers niet zo makkelijk als die voor medeklinkers. 

Hier is de IPA kaart van klinkers:

ɪ: bit

ʏ: hut

ɛ: bed

Ə: ‘t

ɑ: bad

ɔ: bot

i: biet

y: fuut

e: beet

ø: neus

a: zaad

o: boot

u: hoed

i: analyse

y: centrifuge

en nog een aantal leenklanken:

ɛ: serre

œ: oeuvre

ɔ: zone

u: cruise

De klinkers die we tot nu toe hebben besproken zijn >monoftongen. In een >monoftong is de uitspraak aan het begin en het eind van de klank hetzelfde. Bijvoorbeeld [e:], als in ‘beet’.

Er zijn ook >diftongen. In een >diftong is de uitspraak aan het begin van de klank anders dan het eind van de klank. Bijvoorbeeld [ɛi], als in ‘ei’. Het woord ‘ei’ begint met de [ɛ], als in ‘bed’, en eindigt met de [i], als in ‘ziet’. Toch noemen we het één klank, het is een diftong.

Hieronder staan drie diftongen van het Nederlands:

ɛi: ei

œy: ui

ʌu: zout

Een belangrijke factor in hoe een klinker klinkt is de stand van de lippen. Je hebt geronde lippen als je een [o:], als in ‘boot’, zegt. We noemen de [o:] een geronde klinker. De [ɛ], als in ‘bed’, noemen we een >ongeronde klinker.

We hebben nu genoeg informatie om de uitspraak van een klinker in detail te bespreken. Bijvoorbeeld, de [u], als in ‘hoed’, is een gesloten en geronde achterklinker en de [ɛ] is een open-mid ongeronde voorklinker.

Schrijf de uitspraak van de volgende woorden op met behulp van het IPA woordenboek.

Bier

Boer

Piet

Knal

Uitspraak