4H GS 4.1 De opstand in Europees perspectief

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

4.1 De Opstand in Europees perspectief

Strijd om geloof en centralisatie

Kenmerkende Aspecten H4 

(onderwerp ´De Opstand)

22. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat  (Deze les)

24. De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek

25. Wereldwijde handelscontacten, handels kapitalisme en het begin van een wereldeconomie 

Katholiek

Protestants

Beelden in de kerk

Verering van Heiligen

Geen heiligen

Kerkdienst eigen taal

Veel aandacht voor de bijbel

Kerk is arm

Paus is de baas

16e eeuw (1500 - 1600)

Veel oorlogen:

Om geloof
Katholicisme /protestantisme (Reformatie)

Om politiek
Centraal bestuur (koning wil dat alle macht bij hem ligt)/

decentraal bestuur (lokale vorst wil lokale macht behouden)

Frankrijk

• Meerdere godsdienstoorlogen tussen de katholieken en de hugenoten (= Franse calvinisten)
  
  
• Rust met het Edict van Nantes (1598): hugenoten kregen enige vrijheid van godsdienst

Tijdens de Bartholomeusnacht in 1572, ook wel de Parijse bloedbruiloft genoemd, werden Franse hugenoten op bloedige wijze vermoord

Duitsland

• Karel V was keizer van heel Duitsland
  
  
• Macht onderverdeeld aan lokale vorsten en geestelijken
  
  
• Lokale machthebbers gingen steeds minder naar Karel luisteren
  
  

De Nederlanden

• Nederland als één land bestond nog niet in de Middeleeuwen
  

• Er waren veel kleine gebieden, die bij elkaar 'De Nederlanden' heetten.

• In die gebieden was een heer de baas

• Rond 1500 waren al deze gebieden in handen van de Habsburgers

De Nederlanden maakten deel uit van het Rooms-Duitse Rijk. De graven en hertogen in Nederland waren officieel leenmannen van de Duitse keizer, maar die had meestal niet meer veel macht over zijn leenmannen. In 1018 werden de legers van de Duitse keizer zelfs verslagen door te troepen van de graaf van Holland.

Karel V 1500-1558

• Karel van Habsburg erft het bestuur over de Nederlandse gewesten (1506), Spanje (1516) en het Rooms-Duitse Rijk (1519)
• Door huwelijken, veroveringen en erfenissen is zijn rijk enorm geworden
• Hoewel hij koning van Spanje en Keizer van het Rooms-Duitse Rijk is, wordt hij geen koning, maar 'Heer van de Nederlanden'

Waarom vond Karel V centralisatie nodig?

Centralisatie

Definitie: Bestuur vanuit één centraal punt waar regels en wetten gelden voor het HELE rijk. 

Hoe bestuur je zo'n groot rijk? 

• Vanuit een punt met een sterk georganiseerd bestuur
• Hij moest wel door de omvang van het gebied

Karel was leenheer:

• Hij bepaalde de buitenlandse politiek en had vaak geld nodig voor oorlogen.
• Zijn vijanden waren Frankrijk en het Turkse Rijk.

Vrede van Augsburg
(1555)

Een einde aan de strijd tussen de volgelingen van Luther en de katholieken onder leiding van       Karel V. 

Voortaan bepaalt de keurvorst de godsdienst voor de onderdanen in zijn gebied.

Wiens gebied, diens geloof

Wat veroorzaakte dan een Opstand in de Nederlanden? 

Het had te maken met verschillende dingen: 

• Centralisatie 
• Geloofsvervolgingen
• Het overlijden van de "goede" vorst: Karel V
• De tirannie onder de "slechte" vorst: Filips II

Hoofdpersonen Nederlandse Opstand

Willem van Oranje

Margareta van Parma

(Karel V)
Filips II
"De ijzeren hertog" Alva

Willem van Oranje

• Hertog van Orange 
• Vertrouweling van Karel V
• Duitse oorsprong (Luthers)
• Wil geloofsvrijheid
• Vijandig tegenover Filips II

Filips II

• Regeert vanuit Madrid
• Een "hardcore" katholiek
• Intensiveert vervolgingen
• Sterke centralisatie
• Vijandig tegenover Willem van Oranje

Wanneer barst de bom? 

"Wilhelmus van Nassaue, ben ik van Duitsen bloed. 
Mijn vaderland getrouwe blijf ik tot in den dood. 
Een prins van Oranje ben ik vrij onverveerd. 
De koning van Hispanje heb ik altijd geëerd."

Belangrijkste oorzaken zijn dus:

1. Godsdienst: 

Katholieke Spaanse gezag bestreed calvinisten ("ketters")

2. Politiek: 

Verzet tegen de centralisatie van het Spaanse gezag (Karel V en Filips II)

Het smeekschrift aangeboden aan Margareta van Parma

= 1566: 300 edelen komen aan het hof van de landvoogdes

De spanningen nemen toe...

• Veel Nederlandse edelen voelden er niets voor om protestanten zo hard aan te pakken: het zou alleen maar voor opstanden zorgen
• In 1566 bood een groep edelen een smeekschrift aan aan Margaretha van Parma om niet zo hard tegen de protestanten op te treden.
• Margaretha gaf half toe: er zouden voorlopig geen protestanten meer worden vervolgd.

De Beeldenstorm

1566

• De onrust wordt tijdelijk minder, maar in augustus 1566 gaat het mis
• Oproep, van protestantse predikanten, om de beelden in de kerken te verwijderen
• Deze Beeldenstorm werd overigens niet alleen gedaan door fanatieke protestanten, maar ook door arme en hongerige katholieken en relschoppers.

Filips is woedend!

• Filips stuurt zijn beste generaal, Alva, met 10.000 soldaten, om af te rekenen met de Beeldenstorm
• Iedereen die schuldig is, zal zwaar worden gestraft, óók de edelen die de Beeldenstorm niet hebben voorkomen.
• Alva volgt Margaretha in 1567 op als landvoogd.
• Sommige edelen, zoals Willem van Oranje, vluchtten uit de Nederlanden.

Met hele harde aanpak bestuurt Alva Nederland

De Bloedraad /  Raad der Beroerten

Willem van Oranje

• Plot vanuit Duitsland een aanval op de Nederlanden. 
• De eerste gewelddadige actie werd uitgevoerd in 1568. 
• Dit vormde het begin van de "Nederlandse Opstand" en het begin van de "Tachtigjarige Oorlog". 

Een strijd tussen katholieke overheersers en protestantse opstandelingen

Jaartallen van de Opstand (1)

1566: Smeekschrift afgeslagen
1566: Beeldenstorm
1567/68: Alva landvoogd / Bloedraad / Start 80-jarige oorlog
1568-71: Spanjaarden aan de winnende hand 

1572: Eerste succes Opstand: Inname Den Briel door de watergeuzen. (Omslagpunt in de strijd)

Jaartallen van de Opstand (2)

1579: Unie van Utrecht (bondgenootschap Noordelijke gewesten)
1579: Unie van Atrecht (bondgenootschap Zuidelijke gewesten)
1581: Unie van Utrecht erkent Filips II niet meer als koning

Alleen verder 

1579-1588

• In 1579 besluiten de Noordelijke Nederlanden samen te werken in de Unie van Utrecht om de Spanjaarden te verjagen.

De Unie van Utrecht wordt wel gezien als het begin van het huidige Nederland. Daarom werd er in 1979, vierhonderd jaar na de Unie van Utrecht, een speciale herdenkingsmunt uitgegeven.

Vanaf 1581

- Filips II verklaart Willem van Oranje 'vogelvrij'

- De Unie van Utrecht erkent Filips II niet meer als koning 
= Acte van Verlatinghe
- 1584: Willem van Oranje wordt vermoord.
- 1588: Nederland wordt bijzonderste staat in Europa. 

= Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
- 1609-1621: Twaalfjarig Bestand: wapenstilstand tussen NL en Spanje 

- 1648: Vrede van Munster

Acte van Verlatinghe

1581

• Alleen in de Nederlanden leidde het verzet tegen het centrale gezag tot een onafhankelijke staat
• Vraag bij afbeelding: waarom wilde president Obama beslist de 'Acte van Verlatinghe' zien toen hij Nederland bezocht?  

Minister-President Mark Rutte laat de Acte van Verlatinghe zien aan oud-president Barack Obama van de Verenigde Staten.

Het document heeft vermoedelijk óók een belangrijke rol gespeeld in Amerika: toen het land zich in 1776 onafhankelijk verklaarde van Engeland, is er een grote kans dat ze even gespiekt hebben in het Nederlandse document. Net zoals de Nederlanders wilden ok de Amerikanen namelijk van hun koning af!

Klik hier

Moord op Willem van Oranje(1584) door Balthasar Gerards

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

1588

• Bij gebrek aan een geschikte kandidaat als vorst of koning, besluiten de Noordelijke Nederlanden verder te gaan als Republiek
• De 'baas' in de Republiek werd de Staten-Generaal

De macht van de Republiek was in handen van de Staten-Generaal. De stadhouder van Holland, altijd een erfgenaam van Willem van Oranje, zou de leiding krijgen over het leger.

De landsadvocaat (later: raadspensionaris) was de belangrijkste bestuurder van de Republiek: hij zorgde voor de agenda van de vergadering en bereidde besluiten (wetten) voor.

Kaart

Oorlog en vrede

1588-1648

• Na 1588 werd er vooral gevochten in het oosten van de Republiek en in de Zuidelijke Nederlanden (België/Noord-Frankrijk)
• Tussen 1609 en 1621 werd 12 jaar lang niet gevochten: het Twaalfjarig bestand
• In 1648 sloten de Staten-Generaal in de Duitse stad Münster vrede met Spanje. Spanje erkende de Republiek als zelfstandig land.

De Vrede van Münster maakte niet alleen een einde aan de Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden, maar ook aan de Dertigjarige Oorlog. Dit was een grote Europese oorlog tussen katholieken en protestanten.

Nederlandse Opstand of

Tachtigjarige Oorlog?

• De naam Nederlandse Opstand wordt vaak gebruikt om het begin van de Tachtigjarige Oorlog aan te geven, ongeveer tussen 1566-1588.
• Sowieso werd er niet 80 jaar gevochten, en zijn historici het ook niet eens over het jaar waarin de oorlog begon: 1566, 1567 óf 1568?

De Slag bij Heiligerlee (1568) wordt vaak gezien als het begin van de Tachtigjarige Oorlog, omdat het de eerste slag was tussen Spanjaarden en de Opstandelingen van Willem van Oranje.

1648: Vrede van Münster

Nu maken 4.1: 3 t/m 12

Huiswerk voor vrijdag na de vakantie:

4.2: 3 t/m 8

4.3: 3 t/m 8