Verlichting 2.1

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

HC 2.1: De Verlichting (1650 -1789)

• Hoofdvraag: Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over een meer rechtvaardige  samenleving?
• Kenmerkende aspecten:
• 23. Het streven van vorsten naar absolute macht
• 26. Wetenschappelijke revolutie
• 27. Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de   samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.
• 28. Voortbestaan van 'ancien régime' met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse, verlichte wijze vorm geven (verlicht absolutisme)

 Wat is Verlichting? > 'Durf te denken' (Kant, 1724-1804)

• Komt voort uit de wetenschappelijke revolutie die weer geactiveerd wel door:
•  Humanisme, ontdekkingsreizen en vooruitgang ambachten
• Kennis van klassieke inzichten +
• nieuwe inzichten door
• kennis op grond van zintuiglijke waarneming:
• empirisme
• Maar: in hoeverre zijn onze zintuigen te vertrouwen? 
• Wat zien we hier? >>>>

 Wat is Verlichting?  

• naast rationalisme (René Descartes, 'Je pense donc je suis') =
• kennis op grond van logisch en verstandelijk redeneren, op grond van aangeboren ideeën.
• ook: empirisme (John Locke)=
• enige betrouwbare bron is waarneming en experimenteren, en 'Kennis is veranderlijk'. 
• Gevolg: het ontstaan van het 'Verlichte denken':
• - rationeel optimisme en vooruitgangsdenken
• - verstand en rede ipv traditie, bijgeloof en dogma's > 'durf te denken'
• allerlei zaken in de samenleving worden ter discussie gesteld o.a 
• geloof, bestuur en sociaaleconomische ordening van de samenleving >
•  Basis voor de democratische revoluties in Amerika en Frankrijk.

HC 2.1: De Verlichting (1650 -1789)

• Hoofdvraag: Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over een meer rechtvaardige  samenleving?
• Kenmerkende aspecten:
• 23. Het streven van vorsten naar absolute macht
• 26. Wetenschappelijke revolutie
• 27. Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de   samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.
• 28. Voortbestaan van 'ancien régime' met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse, verlichte wijze vorm geven (verlicht absolutisme)

De wetenschappelijke revolutie,

Isaac Newton (1643-1727) zeer belangrijk:

• Onderzoeksmethode:
  
• waarnemingen > wiskundig beschrijven  oorzaken zoeken > experimenteren
• zwaartekracht: Natuurwetten
• heliocentrisch wereldbeeld
• Ook: Alchemie >'the philosophers stone'

Enkele belangrijke Verlichte denkers:

John Locke                  Montesquieu                  Rousseau                    Adam Smith

John Locke (1632-1704): 

• Mens is een 'tabula rasa' =
• een onbeschreven blad > gelijkheidsideaal
• Mens heeft natuurrechten:
• recht op leven, bezit en vrijheid >
• volk vormt politieke gemeenschap
• staat macht af aan parlement/vorst 
• moet hiervoor garant staan voor rechten 
• 'sociaal contract', maar: 
  
• volk heeft 'recht op verzet'
  
•  legde basis voor 'scheiding der machten'

Montesquieu: Trias Politica

HC 2.1: De Verlichting (1650 -1789)

• Hoofdvraag: Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over een meer rechtvaardige  samenleving?
• Kenmerkende aspecten:
• 23. Het streven van vorsten naar absolute macht
• 26. Wetenschappelijke revolutie
• 27. Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de   samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.
• 28. Voortbestaan van 'ancien régime' met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse, verlichte wijze vorm geven (verlicht absolutisme)

Kritiek op de ordening in de samenleving

• Verlichte denkers waren tegen de standenmaatschappij:
• ipv erfelijke rechten en religieuze ideeën: natuurrechten o.a
• recht op vrijheid, leven en bezit
• 'Droit Divin' werd verworpen
  
• pas eind 18e eeuw idee van universele vrijheid / volledige gelijkheid >
• minder gericht op de ratio,
• meer vanuit het gevoel > romantiek >
• Rousseau

Rousseau (1712-1778): 

• radicaal Verlichte denker want:
• gericht op gehele volk ipv op bourgeoisie
• volk van oorsprong 'Sauvage noble' 
• tegen iedere vorm van gezag
• algemene wil leidend: sociaal contract >
• 'de regering uitvoerder gezamenlijke wil'
  
• permanente volkssoevereiniteit >
• directe democratie
• inspirator Franse Revolutie (Robespierre)
  


• grondlegger Romantiek:
• gevoel ipv ratio

Adam Smith:

nadruk op de economie

• tegenstander van mercantilisme >
  
• bepleitte: 
• - vrijhandel en marktwerking
• - weinig overheidsinvloed
• rationeel eigenbelang geeft welvaart >
• en dient daarmee algemeen belang

Verspreiding van de idealen van de Verlichting:

• 'salons' en koffiehuizen
• 'Encyclopédie'
• briefwisselingen en boeken 
• Natuurkundige genootschappen
• Tijdschriften

Verlicht absolutisme:

I. Frederik II de Grote van Pruisen

• poging van vorsten om:
• absolutisme te continuëren en:
• verlicht denken te implementeren.
• o.a. Frederik II de Grote van Pruisen (1712/1740 - 1786):
• - 'eerste dienaar van de staat'
• - Voltaire aan het hof 
• - afschaffen lijfstraffen
• - verbeteren onderwijs
• - introductie aardappel
• - droogleggen moerassen
• - godsdienstige verdraagzaamheid 
• 'Alles voor het volk, niets door het volk'
• wel bleef lijfeigenschap bestaan

Verlicht absolutisme

II. Keizer Josef II van Oostenrijk

(1741/1765 - 1790)

• broer van Marie-Antoinette
• streefde naar centralisatie maar:
• lijfeigenschap afgeschaft
• kerk ondergeschikt gemaakt aan de staat o.a:
• seminaries opgegaan in staatsscholen
• bedevaartsplaatsen gesloten
• aantal feestdagen teruggebracht > bijnaam:
• 'keizer-koster'
• godsdienstvrijheid (1781)
• burgerlijk huwelijk ingevoerd
• aantal kermissen beperkt
• rechtspraak hervormd (1787)

III. Catharina de Grote van Rusland

(1729/1762 - 1796)

• Duitse prinses, gehuwd met Peter III (incapabel)
• intellectueel (Voltaire: de ster van het noorden'))
• door een staatsgreep aan de macht 
• begin Russische 'Gouden Eeuw':
• successen tegen Zweden en Osmanen (Krim!)
• Trias Politica ingevoerd
• onderwijs bevorderd, Smolny-instituut
• vaccinatie tegen pokken
• toch: lijfeigenschap bleef en geen kritiek mogelijk
• Franse Revolutie was een schok  >
• vrijheid van meningsuiting ingetrokken