lesplan
Een nieuwe tijd
Een lesplan van Geschiedenisleraar.nl
Wil je met dit lesplan aan de slag? Klik op de knop hieronder om een eigen kopie te maken in 'Mijn Lessen'. Vervolgens kun je de lessen aanpassen naar jouw wensen.
Tijd van Ontdekkers en Hervormers
WAAROVER GAAT DEZE SERIE?
De Nederlandse historicus Johan Huizinga verwoordde het misschien wel heel scherp door de stellen dat de Renaissance wat Noord-Europa niet zozeer het begin van iets nieuws was geweest, maar eerder het verdwijnen, 'wegslijten' van middeleeuwse culturele vormen. En als je kijkt naar de veranderingen in de nieuwe tijd klopt dit ook grotendeels. Het is alleen wel van belang te zien dat dit wegslijten niet begon op 1 januari 1500, maar dat sommige veranderingen al zeker honderd jaar daarvoor in gang waren gezet. Sterker nog: zonder middeleeuwen zou er nooit een Renaissance, de Tijd van Ontdekkers en Hervormers, hebben kunnen plaatsvinden.
Voor leerlingen is dat wel een belangrijk ding om zich te realiseren, juist aan het begin van dit onderwerp: geschiedenis is een constructie. Zonder de (voorgaande) fundering kan het niet bestaan.
Waarom dan zo specifiek aan het begin van dit onderwerp?
Het beeld dat wij tegenwoordig hebben van de middeleeuwen is grotendeels ontleend aan de manier waarop mensen in de nieuwe tijd de periode beschreven: een middelmatige, barbaarse tijd waarin alles van die geweldige Romeinen om zeep is geholpen. Daarbij wordt gemakshalve vergeten dat zonder het overschrijven in de kloosters veel kennis van de Grieken en Romeinen bewaard is gebleven.
Deze serie gaat niet alleen in op een nieuwe manier van denken, maar over nieuwe werelden, een nieuwe kerk en een nieuw land. Het is een boordevolle serie met soms pittige onderwerpen. Eventueel kan er de keuze worden gemaakt hiervan twee onderdelen te maken: één over de ontdekkers en hervormers, en één over het ontstaan van de Republiek.
Wil je alleen de Renaissance en de Reformatie behandelen dan kan dat natuurlijk ook. Hiervoor kun je gebruik maken van deze lesserie.
De renaissance
De Renaissance begon in Italië. Dat had vooral te maken met de politieke en economische omstandigheden in die tijd, waarbij vooral de macht van de steden en de handel met onder andere Afrika en het Midden-Oosten een belangrijke rol speelden.
Een exact startpunt van de Renaissance, de wedergeboorte, aan te duiden is onmogelijk en wellicht ook zinloos. Sommige historici noemen 1300 zelfs als startpunt. Dat wordt voor leerlingen in de onderbouw simpelweg te lastig om te begrijpen: “Maar dat is toch in de middeleeuwen…?”.
Voor de leerlingen is het vooral interessant om in te gaan op de belangrijkste kenmerken, zoals een veranderd mensbeeld, een nieuwsgierige en meer individualistische mens en een sterke secularisatie. Veel van deze veranderingen komen ook terug in de renaissancekunst, maar dit is een gevolg, geen oorzaak.
Met leerlingen kijken naar kunst is geweldig! Zeker als het gaat om de verschillen tussen middeleeuwse en renaissancekunst, maar ook de fascinerende ontwerpen, schetsen en schilderijen van Leonardo da Vinci blijven leerlingen boeien.
Onderwerpen:
- De periodisering van de Renaissance
- Een nieuwe manier van denken
Personen:
- Leonardo da Vinci
Op zoek naar indië
Het klinkt allemaal heel romantisch, een ontdekkingsreis. Maar behalve dat het een gevaarlijke expeditie was, is de term ontdekkingsreis wat bijzonder. Want hoe kan je een land ontdekken dat al bewoond was door andere mensen? Voor veel leerlingen is dit een eerste kennismaking met het Europa-centrische wereldbeeld dat er in die tijd, tot zeker het eind van de negentiende eeuw heerste. De ontdekkingsreizen zijn maar zelden vreedzaam van aard geweest: het waren plunder- en moordtochten die in de meeste gevallen goedkeuring van staat en kerk genoten.
Deze les gaat vooral in op de eerste pogingen van Nederlanders om de weg naar Indie te vinden en te consolideren. Zo ver is het aan het eind van de zestiende eeuw nog niet: de handel in specerijen is nog stevig in handen van de Portugezen.
De Eerste Schipvaart onder leiding van Cornelis de Houtman bereikte in 1596 eindbestemming Bantam. Het was economisch wellicht niet het succes waarop De Houtman had gehoopt, maar er was bewezen dat de route via Kaap de Goede Hoop de juiste was.
Onderwerpen:
- Specerijen: een peperdure handel
- Op zoek naar Indië
- Nederlanders naar Indië
Personen:
- Vasco da Gama
- Cornelis de Houtman
- Jan Huygen van Linschoten
De reformatie
“Met de Reformatie kwam er een nieuw geloof.” Het is een veelgehoorde vergissing van leerlingen. Nee, er kwam geen nieuw geloof. Er kwam een nieuwe kerk binnen het christendom. Dit maakt wel gelijk duidelijk dat dit voor leerlingen vaak abstracten zijn. Wat is een geloof? Wat is een kerk? En is het een kerk of Kerk? Hiervoor de tijd nemen is essentieel. Pas daarna heeft het zin om de verschillen tussen de Protestantse- en de Rooms-Katholieke kerk uit te leggen.
Het begin van de Reformatie, inmiddels 500 jaar geleden, is van groot belang geweest voor de verdere geschiedenis van Europa. Dit had Maarten Luther ook niet kunnen bedenken toen hij met zijn 95 stellingen kwamen. Overigens zijn er ernstige twijfels of hij deze daadwerkelijk in Wittenberg op de kerkdeur heeft gespijkerd.
Luther had vooral kritiek op de aflatenhandel, en wilde graag een gesprek met Paus hierover. Hij was zeker niet voornemens een nieuwe kerk de beginnen. Het liep allemaal anders en de twist over het ‘ware geloof’ luidde een langdurige periode in waarin vele religieuze conflicten zijn uitgevochten.
Waarom had Luther succes waar anderen hadden gefaald? Belangrijke pijlers voor zijn succes waren de steun die hij genoot van de Duitse keurvorsten en de uitvinding van de boekdrukkunst. De jeugdfilm Storm, letters van vuur, gaat in het bijzonder op het laatste. Het is een aardige film, mocht er tijd over zijn. Een LessonUp-les bij deze film is hier te vinden.
In Nederland kreeg overigens met name de Franse hervormer Johannes Calvijn veel aanhangers. Dit had alles te maken met Calvijns uitgangspunt dat een volk (lees: de magistraten) in opstand mag komen tegen het vorstelijk gezag. In de tijd van de spanningen met Spanje was dit natuurlijk een welkome boodschap.
Onderwerpen:
- De Reformatie: scheiding in het christendom
Personen:
- Maarten Luther
- Johannes Calvijn
Video's:
Spanning in de Nederlanden
De problemen in de Nederlanden waren niet alleen van religieuze aard. Ook in sociaal-economisch en politiek opzichten waren er de nodige spanningen die snel zouden kunnen uitgroeien tot de een conflict. Zeker als Filips II zijn vader Karel V in 1555 opvolgt als heer van de Nederlanden, worden deze snel duidelijk: de centralisatiepolitiek waardoor de adel zich buitenspel gezet voelt, de veranderingen in het belastingsysteem en de verharding van de plakkaten tegen de ketters. Los van de laatste is het frappant om te zien dat de Nederlandse adel helemaal niets moest weten van veranderingen en eigenlijk zeer conservatieve denkbeelden hadden.
Gelukkig zien wij in het Nederlands geschiedenisonderwijs al lang niet meer de, sterk door een oranje bril gekleurde, verhalen over de Tachtigjarige oorlog waarin protestantse beeldenstormers het dapper opnamen tegen de Spaanse bezetter. De Nederlandse Opstand is namelijk veel meer dan een oorlog tegen de Spaanse bezetter. Het is ook een burgeroorlog tussen protestanten en katholieken, en arm en rijk, oud en nieuw denken.
Heel lang geleden heeft SchoolTV een aardige serie uitgebracht over de Opstand in de Nederlanden, destijds eindexamenonderwerp in mavo/havo/vwo. Hoewel de stof niet altijd even geschikt is voor de onderbouw, kunnen delen best vertoond worden in de onderbouw. De serie maakt overigens gebruik van beelden uit de groots opgezette televisieserie Willem van Oranje, uit 1984.
Onderwerpen:
- De Nederlanden onder de Habsburgers
- Het begin van de Opstand
Personen:
- Karel V
- Filips II
- Margaretha van Parma
- Hertog van Alva
Video's:
Een nieuw land ontstaat
Deze les is grofweg in te delen in drie perioden: de door terreur verlamde periode onder Alva, de eerste successen van de opstandelingen, en de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In deze les wordt echt ingegaan op de hoofdlijn: uiteraard kan deze les helemaal worden aangepast naar eigen wensen. Zo staan niet alle landvoogden in deze les vermeld en worden gebeurtenissen als de Pacificatie van Gent (1576) of de Alteratie van Amsterdam (1578) niet genoemd. Dit is bewust gedaan om het overzicht te bewaken.
De komst van Alva na de Beeldenstorm bracht een golf van terreur in de Nederlanden. Leerlingen kunnen zich tegenwoordig een goed, maar eenzijdig beeld van terreur vormen. Het is interessant om te zien wat ze invullen bij een woordweb over terreur: het IS-gehalte is aanzienlijk. Dat heeft natuurlijk alles te maken met hun referentiekader. Terreur is, al dan niet historisch gezien, natuurljk veel breder. Het levert gegarandeerd een interessant gesprek op.
Na zes jaar Alva lijkt zijn aanpak van terreur uitgewerkt, voor zover het überhaupt al heeft gewerkt. Er wordt een gematigder aanpak gekozen die parallel lijkt te lopen aan een steeds groter wordend nationaal gevoel bij ‘de Nederlanders’. Dit zal naarmate de strijd vordert alleen maar groter worden, met als apotheose natuurlijk de oprichting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Onderwerpen:
- Nederlagen en successen: de Opstand
- Een uniek land: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Personen:
- Willem van Oranje
- Hertog van Alva
- Requesens
- Maurits van Oranje
Video's:
