lesplan
Het conflict tussen Israël en de Arabische Wereld
Wil je met dit lesplan aan de slag? Klik op de knop hieronder om een eigen kopie te maken in 'Mijn Lessen'. Vervolgens kun je de lessen aanpassen naar jouw wensen.
Tijd van Grieken en Romeinen
Tijd van Burgers en Stoommachines
Tijd van WereldoorlogenTijd van Televisie en Computer
Waarover gaat Deze serie?
Als één geschiedenisonderwerp zich goed leent om het begrip standplaatsgebondenheid uit te leggen, dan is het wel het conflict tussen Israël de Arabische wereld. Er is geen goed. Er is geen fout. Het maakt niet uit aan welke kant je van het spectrum staat om in te zien dat er ergens iets goed fout zit, maar de oorzaken van de problematiek liggen vrijwel altijd bij de andere partij.
Dit is geen makkelijk onderwerp. Sterker nog: het was toen het nog onderdeel van het VMBO-examen was (tot en met het CSE van 2017) een verrijkingsdeel. Daarmee was het alleen examenonderdeel voor de leerlingen in het GT-niveau.
Het is ook een relatief onbekend onderwerp en dat zal in eerste instantie even wennen voor de leerlingen zal zijn. De ervaring leert echter dat de leerlingen dit een bijzonder boeiend onderwerp vinden.
Voor de leraar vraagt dit onderwerp gedegen voorbereiding: hoe meer er boven de stof wordt gestaan des te effectiever én veiliger dit onderwerp kan worden behandeld in de klas. Het voorkomt ook valse sentimenten en het in de rol van slachtoffer kruipen bij de leerlingen. Wat kan je hieraan doen behalve goed beslagen ten ijs komen? Vooral heel duidelijk zijn richting je groep. Jij bent de regisseur: ja, het gaat over Joden en moslims, maar jij bent niet de hoeder van het Jodendom of de islam. Je kunt er persoonlijk moeite mee hebben, maar je hoeft niet als, voor of namens de hele gemeenschap te praten.
De leerstof in deze lessen is gebaseerd op feiten. Meningen en/of sentimenten zijn getracht te weren uit dit onderwerp. Maar waar ze relevant zijn, zijn ze duidelijk te herkennen als standpunt. Dat laat ruimte om voor de leerlingen zélf een mening te vormen over het onderwerp.
Inleiding
Het behandelen van deze inleiding is in meerdere opzichten essentieel voor de lessen. Sowieso laat het op een duidelijke manier zien welke volken, religies, streken en landen er zijn. Als dit voor de leerlingen aan het begin van deze serie duidelijk is, dan levert dat straks alleen maar winst op. Het wil overigens niet zeggen dat het bij één keer uitleggen kan blijven: indien nodig kan het verstandig zijn om terug te grijpen naar deze inleiding. Eventueel door de slides te kopiëren naar de les waarmee op dat moment wordt gewerkt.
Daarnaast gaat deze les in op de heersende stereotypen: mensen in Israël zijn joden, Palestijnen zijn Arabieren. Om de leerlingen te wijzen op dergelijke stereotype denkbeelden gaat een onderdeel van deze inleiding in op David Guetta, de wereldberoemde Franse DJ. Zijn vader is een Franse Marokkaanse Jood die na het ontstaan van de staat Israël is weggetrokken uit Marokko. Als gevolg van de oprichting van Israël verslechterde de positie van de ruim 270.000 Marokkaans-Sefardische Joden snel. Daarop aanvullend: in Israël wonen ruim een half miljoen Joden van Marokkaanse afkomst.
In deze inleiding is ook een serie verklarende kaarten opgenomen die, indien gewenst, altijd kunnen worden gekopieerd naar een andere les in deze serie.
1. Van Diaspora naar nationalisme (tot 1918)
Dit onderwerp kan niet anders dan beginnen bij de Romeinse bezetting van de steek Judea. De problemen tussen de Joodse bevolking en Romeinse bezetter ontstaan vrijwel direct en zijn in eerste instantie religieus getint: het monotheïstische jodendom versus de polytheïstische Romeinen. De Joden mogen van de Romeinen hun religie blijven uitoefenen, maar de prijs is dermate hoog dat opstanden en oorlogen het gevolg zijn.
Na de vernietiging van de tempel in Jeruzalem ontstaat de Joodse diaspora, die essentieel is voor het verdere onderwerp. In deze les wordt nu een aantal relatief grote stappen gezet: van het antisemitisme in de de middeleeuwen, via de tolerantie in de Nederlandse republiek naar het nationalisme in de negentiende eeuw.
Het is voor de leerlingen goed om te zien dat jodenhaat en tolerantie zich in de geschiedenis regelmatig afwisselen. Het gaat wellicht te ver om hiervan exact alle oorzaken uit te diepen.
Door het sterk opkomend nationalisme, wat in sommige delen van Europa leidt tot zeer gewelddadige pogroms, komen sommige Joden steeds meer tot de conclusie dat een eigen staat wellicht een betere oplossing is. Zoals Theodor Herzl het in 1896 in zijn boek Der Judenstaat stelt:
'Geef ons een stukje aarde waar we in overeenstemming met onze eigen Joodse behoeften kunnen leven, dan zullen we ons voor de rest best kunnen redden.’
Deze les bestaat uit twee delen. Het eerste deel gaat over de Joden in de diaspora, het tweede over de Palestijnen in het Ottomaanse Rijk. Hoewel zij zijn blijven wonen in hun geboortestreek is hun situatie niet goed: ze zijn arm en met enige regelmaat worden zij van hun grond afgezet door rijke Joden, Christenen of Arabieren.
De Eerste Wereldoorlog biedt kansen voor zowel Joden als Palestijnen én voor de Britten. Zij kunnen de hulp van beide groepen in hun strijd tegen het Ottomaanse Rijk goed gebruiken en toen hen tegenstrijdige beloften. Deze beloften liggen aan de basis van het hedendaagse conflict: het gebied is aan ons beiden beloofd.
Onderwerpen:
- de Romeinse bezetting van Judea
- de Joodse diaspora
- antisemitisme in de middeleeuwen
- de invloed van joden in de Republiek
- zionisme als tegenreactie van het opkomend nationalisme
- Palestina: bezette streek in het Ottomaanse Rijk
- de Eerste Wereldoorlog in het Midden-Oosten
- de McMahon-Hussein-correspondentie en de Balfour-verklaring: belofte maakt schuld
Personen:
- Theodor Herzl
- James Balfour
2. Van mandaatgebied Palestina naar Israël (1919-1949)
De hoop van de Joden en Arabieren op respectievelijk een eigen Joodse- of Arabische staat werd keihard de grond ingeboord met Vrede van Versailles. Hierbij kregen Frankrijk en Engeland een legitimering van hun Sykes-Picot-verdrag, waarbij het Midden-Oosten grotendeels tussen beide landen werd opgedeeld. Het was dit plan, en de uitvoering ervan, dat uiteindelijk voor grote problemen in het Midden-Oosten zou gaan zorgen. Niet alleen op korte termijn, maar ook op lange termijn, waaraan zelfs IS refereerde. Overigens is een absolute aanrader over dit onderwerp het briljante werk van James Barr: A Line in the Sand. Daarnaast is onderaan dit lesplan een link opgenomen over het Sykes-Picot-verdag van 1916.
Het gebied kreeg door de bepalingen uit het Verdrag van Versailles de schimmige status van Mandaatgebied Palestina. Dit is sowieso een lastige politieke entiteit voor volwassenen, laat staan voor de leerlingen. Mandaat betekent bevoegdheid om namens een ander te handelen, maar hou het er voor de leerlingen op dat de Britten het gebied namens de Volkenbond moest besturen, waarbij recht moest worden gedaan aan alle verschillende volken die in het gebied wonen. Wellicht staatkundig niet helemaal correct, maar meer is voor de leerlingen écht niet relevant.
Al vanaf het begin van het Mandaatgebied Palestina ontstaan problemen tussen Joden en Arabieren. De opstanden monden uiteindelijk uit in een burgeroorlog, waarbij de Britten met hun handen in het haar zitten. Uiteindelijk wordt een aantal maatregelen genomen die desastreuze gevolgen zouden hebben voor de Europese Joden: de timing had niet veel slechter kunnen zijn toen hen in 1939 de toegang tot het Mandaatgebied, min of meer, werd ontzegd.
Ook na de Tweede Wereldoorlog is het probleem voor de Britten niet te overzien en dragen het gebied over de nieuw opgerichte organisatie Verenigde Naties. De tweestatenoplossing of Verdelingsplan van 1947, met een neutrale positie voor de stad Jeruzalem, is voor geen van de groepen een goede oplossing.
Met het vertrek van de Britten, de oprichting van de staat Israël en inval van de Arabische begint de Arabisch-Israëlische Oorlog, die uiteindelijk in 1949 door Israël zou worden gewonnen.
De Joodse staat is een feit. Al-Nakbah ('de Ramp') voor de Palestijnen ook: velen van hen vluchten vrijwillig én gedwongen hun, door Israël bezette, gebieden.
Onderwerpen:
- de gevolgen van Sykes-Picot
- het Mandaatgebied Palestina brengt grote problemen voor Joden, Arabieren en... Britten
- de tweestatenoplossing
- de oprichting van de staat Israël en de Arabisch-Israëlische Oorlog
Personen:
- David Ben-Goerion
Video's:
3. De nieuwe staat en zijn buurlanden (1949-1979)
In deze les staat, helaas, oorlog en geweld centraal. Door de overwinning in de Arabisch-Israëlische Oorlog kan de jonge staat zich consolideren in de regio. In de eerste jaren verdubbelt de bevolking van Israël. Dit tot groot ongenoegen van de Palestijnen, die meer en meer wegtrekken uit de Joodse staat. Bijvoorbeeld naar de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook, toen nog grondgebied van respectievelijk Jordanië en Egypte. De problematiek van de Palestijnse vluchtelingen, alsmede het recht op terugkeer zal altijd een moeilijk onderdeel van onderhandelingen zijn.
De drie grote conflicten in deze les zijn: de Suezcrisis (1956), de Zesdaagse Oorlog (1967) en de Jom Kipoeroorlog (1973), waarbij met laatstgenoemde conflicten tussen Israël en de Arabische wereld, is de eerste vooral een hopeloze poging van Groot-Brittannië om nog enigszins een rol te spelen op het internationale podium.
De hoop dat de Arabische landen iets zouden kunnen veranderen aan de situatie van de Palestijnen vervliegt meer en meer na elk gewapend conflict. Het zorgt er ook voor dat radicale Palestijnen gaan grijpen naar terrorisme: gijzelingen, kapingen en aanslagen. Als voorbeeld zijn de dramatische gebeurtenissen tijdens de Olympische Spelen van München (1972) opgenomen in deze les.
Het begint voor met name de westerse wereld steeds duidelijker te worden dat een conflict in het Midden-Oosten (economische) gevolgen heeft voor hen. Daarom besluiten de Verenigde Staten, onder leiding van president Carter, gesprekken tussen Israël en Egypte op te starten. Succesvol. De Camp David-akkoorden van 1978 zijn hoopvol.
Toch is het effect van Camp David van korte duur. Zelfs de Nobelprijs kan niet verbloemen dat het een zeer betrekkelijke vrede is. Zeker: tussen Israël en Egypte lijkt de lucht geklaard, maar dit tot groot ongenoegen van de andere Arabische landen en de Palestijnen. Het conflict, weliswaar anders van aard, zou alleen maar groter worden.
Onderwerpen:
- consolidatie en groei van Israël
- conflicten veranderen de kaart van het Midden-Oosten
- de PLO: geweld als oplossing?
- de Camp David-akkoorden: eindelijk vrede?
Personen:
- Yasser Arafat
- Anwer Sadat
- Jimmy Carter
- Menachem Begin
4. De problemen nemen toe (vanaf 1979)
Deze les behandelt vooral de Palestijnse vluchtelingen-problematiek en de wijze waarop hier in Israël en internationaal mee wordt omgegaan. Dit is een uitermate lastig onderdeel waarbij feiten en meningen volledig in elkaar zijn overgelopen. Dit is met name het geval bij de Israëlische kolonisatie van delen van de Westelijke Jordaanoever. "Illegaal", zegt de VN; "Ons recht", zegt Israël.
Voor de Palestijnen wordt de situatie er niet beter op en in de jaren '80 groeit hun steun voor de PLO en de wil om te grijpen naar geweld. De eerste Intifada is hiervan een duidelijk voorbeeld. Hoewel de Israëlische soldaten veel beter bewapend zijn dan de Palestijnse burgers met hun stenen en brandende autobanden, is deze volksopstand voor Israël een blok aan het been. Ook mede vanwege de permanente aanwezigheid van de nieuwsploegen. De eerste Intifada is voor Israël PR-technisch een ramp: het land verliest veel sympathie.
De Oslo-akkoorden moeten een oplossing vinden voor de problemen van de Palestijnen. Er worden hoopvolle afspraken gemaakt, waaronder de wederzijdse erkenning, maar een aantal zaken, zoals de nederzettingen en de vluchtelingenproblematiek, blijft onbesproken. Daarnaast verliezen zowel Rabin als Arafat steun bij een deel van hun aanhangers.
Een belangrijke oorzaken in de verheviging van het conflict rond de eeuwwisseling zit hem ook in de Israëlische politiek: duiven worden opgevolgd door haviken. Dit resulteert onder meer in de bouw van Israëlische Westoeverbarrière, een muur die het aantal (zelfmoord)aanslagen in Israël vanuit de Westelijke Jordaanoever moet beperken.
Het principe van oog om oog, tand om tand, dat Israël hanteert door bij iedere aanval op het land keihard terug te slaan helpt niet, en zorgt vaak voor ongelijke conflicten, zoals in tijdens de oorlogen in de Gazastrook (2008-2009 en 2014).
Deze les bevat De Muur (VARA). De video duurt ongeveer 45 minuten, dus er zal wellicht een keuze gemaakt moeten worden, maar het helpt leerlingen enorm bij hun beeldvorming van de situatie.
Onderwerpen:
- Joodse kolonisten en Palestijnse vluchtelingen
- vrede en geweld: van de Oslo-akkoorden naar de oorlogen in de Gazastrook
- de Israëlische Westoeverbarrière: leven met een muur
Personen:
- Yasser Arafat
- Yitzhak Rabin
- Shimon Peres
- Bill Clinton
- Ariel Sharon
Video's:
Quizzen
Quiz om de belangrijkste gebeurtenissen, personen en jaartallen te oefenen. Klassikaal of thuis.
Links en Bijlagen
Historisch Nieuwsblad: Het verdrag van Sykes-Picot
Mocht je nog tijd over hebben, of leerlingen een kijkopdracht willen geven, dan zijn de volgende films c.q. documentaires ook absolute aanraders:
- Promises (2001), over Joodse- en Palestijnse jongeren
- The Idol (2015), waargebeurde verhaal over een jongen uit Gaza die meedoet aan Arab Idol
- Waltz with Bashir (2008), over een jonge soldaat in het Israëlische leger in de jaren '80 tijdens strijd in Libanon
- Paradise Now (2005), over twee Palestijnse vrienden die worden gerecruteerd om een zelfmoordaanslag te gaan uitvoeren in Tel Aviv
- Lemon Tree (2008), over een Palestijnse vrouw die een nieuwe buurman krijgt: de Israëlische minister van Defensie.
- The Time That Remains (2009), een semi-autobiografisch epos over de familie van de Palestijnse regisseur
Helaas zijn de films in Nederland niet op Netflix te vinden.
KERN- EN VERRIJKINGSDELEN
GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken
GS/K/2 Basisvaardigheden
GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting
GS/K/11 Het conflict tussen Israël en de Arabische wereld
GS/V/7 Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie
GS/V/8 Vaardigheden in samenhang