De overwintering op Nova Zembla (thuis)

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vmbo, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 2

De overwintering 

op Nova Zembla

 Het Scheepvaartmuseum bij jou thuis

Welkom! In deze thuisles gaan we aan de slag met de overwintering op Nova Zembla. Misschien heb je daar al wel eens van gehoord. Iets met de Noordpool? Een vastgelopen schip? En had model Doutzen Kroes er ook niet iets mee te maken?

Aan het einde van deze les weet je wie Willem Barentsz is, waar hij eigenlijk naartoe had willen varen en wat het 'Behouden Huys' is. Ook wordt er gekeken naar de inspiratie die dit verhaal vormde voor gedichten, boeken en films.

1400

1500

1600

1700

1800

1596-1597, rond die tijd vindt de overwintering op Nova Zembla plaats.

 We vallen gelijk met de deur in huis: Wat weet jij al van de overwintering op Nova Zembla? 

Zoek de verschillen

De hoofdrolspelers

Wie komen we allemaal tegen?

 Wie is wie?

Jacob van Heemskerck was een Nederlands zeevaarder en viceadmiraal bij de Admiraliteit van Amsterdam.

Willem Barentsz was een Nederlandse zeevaarder, cartograaf en ontdekkingsreiziger, die drie reizen maakte om de Noordoostelijke Doorvaart te vinden, waarbij hij de kusten van Nova Zembla verkende en Bereneiland en Spitsbergen ontdekte.

Gerrit de Veer was een van de lagere officieren tijdens de tweede en derde tocht van Jacob van Heemskerk en Willem Barentsz. Gerrit de Veer hield een dagboek van de tocht en de overwintering bij en publiceerde dit later in Nederland.

De reis

Trossen los, daar gaan we!

Waarom op reis?

De Nederlanden zijn nog deel van het Spaanse Rijk. De spanning tussen de Nederlanden en Spanje zijn hoog opgelopen, de 80 jarige Opstand is een aantal jaar onderweg. Nu kunnen de Nederlanders zelf op zoek naar een manier om de specerijen uit het Verre Oosten in handen te krijgen, net als Spanje. Als ze via het zuiden zouden gaan, komen ze langs Spanje. Dus dan maar via de noordzijde proberen... 

De expeditie waar deze les over gaat is eigenlijk al de derde poging om via het noorden in Azië te komen. De twee eerdere pogingen waren mislukt. In mei 1596 vertrokken twee schepen vanuit Amsterdam. Jacob van Heemskerck had als 29-jarige koopman het bevel over het ene en Jan Conrelisz Rijp over het andere schip. 

Willem Barentsz was stuurman aan boord bij Van Heemskerck. Hij had de meeste kennis over de route.

Al vrij snel ontstond er enige onenigheid tussen Barentsz en Rijp. Rijp wilde pal richting het noorden blijven varen en Barentsz naar het noordoosten. Rijp won en ze voeren verder naar het noorden.

De poging om noordelijker te reizen mislukte en ze kwamen weer uit op hun begintpunt. Hier besloten de twee schepen uit elkaar te gaan: Barentsz ging richting het noordoosten en Rijp deed nog een poging via het noorden. Deze poging mislukte ook, waarna Rijp besloot om toch Barentsz achterna te gaan. Tevergeefs, want het ijs blokkeerde zijn pad voordat hij Barentsz kon inhalen.

Willem Barentsz probeerde via het noorden een route te vinden naar ...

Beantwoord de vraag 

1. Amerika
2. Europa
3. Azië
4. Afrika

Waarom wilden Nederlandse kooplieden ook graag een route naar Azië vinden?

Beantwoord de vraag 

1. Ze wilden ook veel geld verdienen aan specerijen net zoals Spanje en Portugal
2. Net zoals veel mensen in die tijd wilden ze veel van de wereld zien.
3. Je kon veel geld verdienen met ontdekkingsreizen.
4. Ze wilden bewijzen dat de aarde niet plat, maar rond was.

Het doel was om naar China en India te varen via de Noordoostpassage. Maar welke route namen ze precies? 

Het schip is gestrand... 

Willem Barentsz, Jacob van Heemskerck en Gerrit de Veer zaten op dit schip. Ze trokken om Nova Zembla heen, opzoek naar een weg naar het oosten. Hier vroor het schip vast. De winter zat er aan te komen, dus op het schip blijven zouden ze niet overleefd hebben. Van Heemskerck besloot dat het schip leeg gehaald moest worden en dat ze een onderkomen op land moesten gaan bouwen.

2

Volg de stippellijn om de route van Willem Barentsz te zien. 

Twee schepen vertrokken in 1596 om via de noordoostpassage in Azië aan te komen. Ze gingen verder noordelijk bij Noorwegen en ontdekte daar de twee eilanden Bereneiland en Spitsbergen. Hier gingen de twee schepen uit elkaar. Een ging naar het oosten en de ander keerde terug.

1

Het Behouden Huys wordt gebouwd. 

Op het land vonden ze voldoende aangespoeld hout om een onderkomen mee te bouwen. Eind oktober was het bouwwerk af. Het kreeg als naam het Behouden Huys. 

3

De overwintering

Deze les heet de 'overwintering op Nova Zembla', niet 'de geslaagde reis naar het verre oosten'. Het zal dan ook niet als een grote verrassing komen dat de reis geen succes was. 

Maar waarom dan niet? Ze hadden toch kaarten? Ze wisten toch wat ze tegen gingen komen? Ja en nee. Er waren zeker kaarten, maar het Noordpoolgebied was nog onbekend en mysterieus. Het hoge noorden was nog maar beperkt in kaart gebracht en het schip was niet voorbereid op de grote ijsmassa's. 

Het optrekkend ijs haalde Barentsz en Van Heemskerck in en het schip vroor vast. Het schip zelf zou niet genoeg bescherming bieden voor de strenge winter, dus werd het besluit genomen het land op te gaan en een huis te bouwen. Maar met welk materiaal? 

Van Heemskerck wilde het schip zo lang mogelijk intact houden. Hij wilde het namelijk niet aan de stok krijgen met de investeerders die de reis hadden betaald. Gelukkig lag er aangespoeld hout op het strand. Het schip hoefde niet gesloopt te worden en hun schuilplaats, het Behouden Huys, kon gebouwd worden.

Maak met de paardensprong uit het schaakspel een woord van acht letters. 

Het paard in het schaakspel beweegt 2 velden horizontaal met 1 veld verticaal of een beweging van 2 velden verticaal met 1 veld horizontaal. 

Er ontstaat bij een paardensprong altijd een L-vorm.

Maak de paardensprong

O

E

B

D

H

N

U

E

Het Behouden Huys was af en de laatste voorraden konden vanaf het schip overgeplaatst worden. En dat allemaal net op tijd. Een week later werd de zon voor het laatst gezien en was de lange winter daadwerkelijk begonnen. De gemiddelde temperatuur is in dit gebied -22 graden Celsius, maar kan zelfs zakken tot 40 graden onder nul. 

Met 16 man leefden ze in het huis, onder het strenge bewind van Van Heemskerck. Er was een goede taakverdeling (sneeuwruimen, schoonmaken en vuur bewaken), men moest verplicht sporten (hardlopen, schieten en hout kloven), maar er was ook tijd voor vermaak. Tijdens de avond van de Driekoningen legde iedereen wat rantsoen van zichzelf in en werd een feestmaal gemaakt. Dit zorgde voor een morele oppepper. 

Na de lange winter kwam eindelijk de zon weer tevoorschijn. En de zon bracht ook leven mee: de poolvossen en ijsberen kwamen terug. Uiteindelijk zijn er zo’n 25 vossen aan het spit beland, dit zorgde voor de essentiële vitamine C waardoor de hoeveelheid scheurbuikgevallen meeviel. 

De bemanning was inmiddels aangesterkt en had voldoende moed om Barentsz te vragen wanneer ze huiswaarts zouden gaan. Barentsz en Van Heemskerck stemden in. Het schip lag nog vast in het ijs, maar de sloepen werden klaargemaakt voor vertek. 

Op 13 juni 1597 was het zover. De terugreis kon beginnen. Eind goed, al goed? Helaas, zo makkelijk ging dat niet. Barentsz was in de laatste weken voor het vertrek ziek geworden en kwam een week na vertrek te overlijden.  

Na een vermoeiende roeitocht van tweeduizend kilometer wist de bemanning in augustus Kola (een grensgebied tussen Rusland & Zweden) te bereiken. Tot hun grote verbazing kwamen ze hier Jan Cornelisz Rijp tegen, die na een mislukte poging hen te achtervolgen terug naar Nederland was gegaan. Hij nam hen mee terug naar huis. Op 1 november 1597 kwamen ze aan in Amsterdam.  

Even kort samengevat

Het Behouden Huys 

Een week na aankomst verdween de zon en die kwam pas in het begin van het volgende jaar boven. Een ijskoude donkere winter  volgde met temperaturen van soms wel -40 graden. De 16 mannen leefden op rantsoenen en soms een vos die gevangen werd. Verder werden ze verplicht om te sporten door Van Heemskerck om fit te blijven en was er een strakke taakverdeling.

1

Op huis aan gaan 

In juni was het zo ver, de mannen konden huiswaarts. Barentsz was alleen al een paar weken ziek en overleed na een week op de terugreis. Na een ontzettend zware reis kwam de rest aan op het vaste land van Rusland, hier kwamen ze per toeval het schip van Jan Cornelisz Rijk tegen en zo wisten zij terug te komen naar Nederland.

2

 Zoek de 4 verschillen. Sleep de rondjes naar de verschillen in de rechterafbeelding.

Zoek de verschillen

De verhalen

 De overwintering

Gerrit de Veer bracht het dagboek van zijn reis met Barentsz uit en dit werd een bestseller. Hendrik Tollens gebruikte het ruim 200 jaar later als inspiratie voor zijn gedicht. Het gedicht werd gepubliceerd in 1820 en was een regelrecht succes. Het groeide zelfs uit tot een nationaal heldendicht! Alleen nam Tollens het niet zo nauw met de waarheid. In het gedicht overleed Barentsz al in het Behouden Huys en overleefde de bemanning verschillende ijsbeeraanvallen. 

 Nieuwe Nederlandsche Jeugdprenten: De overwintering op Nova-Zembla (uigegeven in 1875–1903)

 Deze prenten zijn net als een stripverhaal. Zet ze in de juiste volgorde.

Zoek de verschillen

1

2

3

4

5

6

7

8

 Het Behouden Huys op Nova Zembla, schoolplaat naar een tekening van J.H. Isings (1951)

Stukje uit het gedicht

Hoe goed ben jij in het lezen van oud-Nederlands? Kan jij dit hardop lezen? En snap je wat er staat?

"Wij zijn het pad nabij, ontsloten door iets eenen! Komt! Naar het Oosten! Door de schotsen! Opwaarts henen!"

Tollens wilde een waarheidsgetrouwe beschrijving van de overwintering op Nova Zembla maken.

Zoek de verschillen

1. Waar
2. Niet waar

Fragment

 Nova Zembla (NL, 2011)

00:05-02:05

Schrijf 3 dingen op die je deze les hebt geleerd.

Zoek de verschillen