De Nederlandse Opstand, 1576-1581
1 / 31
Lesduur is: 70 minIntroductie
Deze les is inhoudelijk gelijk aan de tweedelige lessenserie met dezelfde naam.
Leerlingen leren aan de hand van primaire bronnen over de belangrijkste gebeurtenissen uit het begin van de Nederlandse Opstand. Ze nemen hierbij meerdere perspectieven in en houden rekening met de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van de bronnen.
Instructies
Archiefkast
Archiefkasten zijn (veelal) lange, inhoudelijke lessen met veel bronmateriaal. Deze lessen bevatten alle noodzakelijke informatie uit de lesmethode en actieve, verwerkende werkvormen. Bij archiefkasten ligt de nadruk op kennisontwikkeling met enige vaardigheidsontwikkeling.
Instructie
Deze les bevat basiskennis over de Nederlandse Opstand (Tachtigjarige Oorlog) van 1576 tot 1581. De leerlingen moeten voor deze les al bekend zijn met de oorzaken van de Opstand en de belangrijkste gebeurtenissen voor het afsluiten van de Pacificatie van Gent in 1576 (inclusief de Spaanse Furie). Daarnaast wordt uitgegaan van enige ervaring met het beoordelen van de betrouwbaar- en bruikbaarheid van bronnen en daarbij behorende begrippen, zoals standplaatsgebondenheid.
Deze les wordt klassikaal gegeven en de leerlingen kunnen met hun telefoon actief meedoen. De les bevat interactieve elementen (open vraag, sleepvraag, schaalvraag). Zo gewenst kunnen de vragen ook klassikaal zonder devices behandeld worden. Het is sterk aangeraden om de docentenhandleiding door te nemen, voordat de les wordt gebruikt. De transcriptie en hertaling van een aantal bronnen is in de bijlage opgenomen.
Instructies
Werkbladen
Onderdelen in deze les
Slide 1 - Tekstslide
Archiefkast:
Archiefkasten zijn (veelal) lange, inhoudelijke lessen met veel bronmateriaal. Deze lessen bevatten alle noodzakelijke informatie uit de lesmethode en actieve, verwerkende werkvormen. Bij archiefkasten ligt de nadruk op kennisontwikkeling met enige vaardigheidsontwikkeling.
Tekst - Pacificatie van Gent (1576). Bronnenbox, Nationaal Archief.
Kaart - Belgica Foederata (Nederlandse Republiek) (18e eeuw). Nationaal Archief.
Afbeelding:
Vertegenwoordigers van de gewesten ondertekenen de Unie van Utrecht in het huidige Academiegebouw in Utrecht, Simon Fokke (1782-1784). Rijksmuseum.
Slide 2 - Tekstslide
Doel van deze slide:
Uitleg van de interactieve elementen.
Zie ook de docentenhandleiding voor uitleg en achtergrondinformatie.
Slide 3 - Tekstslide
Tijdvak:
Tijd van Ontdekkers en Hervormers.
Kenmerkende aspecten:
- De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.
- Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.
Slide 4 - Tekstslide
Voorkennis:
Deze les vereist voorkennis van de oorzaken van de Nederlandse Opstand, de staatkundige opmaak van de Nederlanden voor 1576 en de belangrijkste gebeurtenissen t/m de Spaanse Furie.
Slide 5 - Tekstslide
Doel van de slide:
Testen en activeren van de voorkennis over de eerste jaren van de Opstand.
Enkele kernbegrippen die besproken kunnen worden:
Centralisatie
Reformatie
Smeekschrift
Beeldenstorm
Hertog van Alva
Raad van Beroerte
Tiende Penning
Watergeuzen/Den Briel
Spaanse Furie
Afbeeldingen (l-r):
De Beeldenstorm, Jacobus Buys (1784-1786). Rijksmuseum.
Spaanse Furie (Antwerpen), Frans Hogenberg (1576-1578). Rijksmuseum.
Inname van Brielle, Simon Fokke (1752-1770). Rijksmuseum.
Slide 6 - Video
Doel van de slide:
Leerlingen bewust maken van het feit dat de Opstand bestond uit de strijd en samenwerking van verschillende groepen en personen met verschillende doelen.
In deze les wordt specifiek ingegaan op de doelen van Willem van Oranje, Filips II en de protestantse en katholieke steden en gewesten.
Slide 7 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen leren verschillende doelen/belangen in de Opstand herkennen.
1) Veel Europese 'staten' dwongen een specifiek geloof af en vervolgden andersdenkenden.
2) Het particularisme hield in dat steden en gewesten in de Nederlanden hun eigen bestuur en rechten hadden.
De centralisatiepolitiek van Karel V en Filips II probeerde hier een einde aan te maken.
3) Religie was een cruciaal verschil.
4) O.a. handelsbelangen, kosten van de oorlog en stoppen oorlogsgeweld.
Extra:
De tegenstelling tussen de katholieke en protestantse steden en gewesten is te zwart-wit. Zo waren de meeste katholieke gebieden oorspronkelijk niet sterk anti-calvinistisch (de Beeldenstorm begon in het 'katholieke' Vlaanderen en Brabant). Zolang deze nuance bekend is, is het onderscheid nuttig om de tegenstrijdige belangen te begrijpen. De positie van de belangen kan bediscussieerd en aangepast worden.
Slide 8 - Tekstslide
Doel van de slide:
Introductie van de Pacificatie van Gent, ondertekend door de Staten van Holland en Zeeland. Bestudeer het document met de klas en deel de onderstaande context. Vervolgens kunnen de vragen over de betrouwbaarheid en bruikbaarheid van de bron besproken en beantwoord worden.
In 1576 komen de Staten-Generaal in bijeen zonder de toestemming van Filips II. Zij sluiten een verdrag waarin de gewesten elkaar samenwerking beloven om een einde te maken aan de oorlog: de Pacificatie van Gent.
Dit verdrag wordt vervolgens geratificeerd (goedgekeurd) door de Staten van Holland en Zeeland. Deze oorkonde is goed bewaard gebleven in het Nationaal Archief.
Afbeelding:
Pacificatie van Gent (1576). Bronnenbox, Nationaal Archief.
Slide 9 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen bestuderen de tekst van de Pacificatie om de aanleiding en het doel te identificeren.
De transcriptie is de letterlijke tekst van het document. Bij de hertaling is deze tekst in moderner Nederlands herschreven.
De tekst komt uit de eerste alinea van de Pacificatie, waarin het verdrag wordt verantwoord. De aanleiding was de Spaanse Furie. Het doel was het verdrijven van de Spanjaarden en de terugkeer van de oorspronkelijke rechten, handel en welvaart. De Pacificatie richt zich daarom ook alleen tegen de soldaten en behandelt Filips II nog altijd met trouw en respect.
Een transcriptie van de Pacificatie is beschikbaar in de bijlage.
Slide 10 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen leren over de belangrijkste besluiten uit de Pacificatie van Gent, een keerpunt in de Opstand waarin alle gewesten zich (tijdelijk) tegen het beleid van Filips II keren. Aan de positie van Filips als Heer der Nederlanden wordt echter niet getwijfeld.
Afbeelding:
De situatie in de Nederlanden na de Pacificatie van Gent - Stuntelaar (2008).
Waarom besloten de protestantse en katholieke gewesten om samen te werken?
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Leg uit!
Slide 11 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen verwerken en tonen hun kennis over de rol die de Spaanse troepen speelden als gemeenschappelijke vijand, waardoor de religieuze verschillen tussen de gewesten momenteel van ondergeschikt belang waren. Daarnaast deelden de gewesten een verlangen naar hun oude rechten en privileges en het stimuleren van de handel.
Stelling: De Pacificatie van Gent was een groot succes voor Willem van Oranje.
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Verdedig de stelling!
Slide 12 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun kennis over de beweegredenen van Willem van Oranje toe om de Pacificatie van Gent te contextualiseren.
De Pacificatie was het toppunt van de macht van Willem van Oranje en het moment waarop hij het dichtste bij de realisatie van zijn grote ideaal was: een vereniging van de Nederlandse gewesten op basis van godsdienstvrijheid (al was daar ook in Holland en Zeeland nog geen sprake van).
Slide 13 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen leren over de belangrijkste besluiten en gevolgen van de Unie van Atrecht.
Afbeelding:
Monniken worden in 1578 in Brugge op de brandstapel gezet, Frans Hogenberg (1578-1580). Rijksmuseum.
Slide 14 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen leren over de belangrijkste besluiten van de Unie van Utrecht en het belang ervan voor de Verenigde Republiek.
Afbeelding:
De Nederlanden anno 1579, Domie (2004). Wikimedia.
Vertegenwoordigers van de gewesten ondertekenen de Unie van Utrecht in het huidige Academiegebouw in Utrecht, Simon Fokke (1782-1784). Rijksmuseum.
Slide 15 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen ontdekken dat Willem van Oranje de Unie van Utrecht niet heeft ondertekend. Hij heeft niet direct aan het verdrag bijgedragen.
Willems jongere broer, Jan van Nassau, heeft de Unie wel ondertekend. Zijn handtekening staat op een andere pagina. Jan was stadhouder van Gelre en één van de aanjagers van de Unie.
Afbeelding:
Handtekening pagina van de Unie van Utrecht (1579). Bronnenbox, Nationaal Archief.
Als jij Willem van Oranje was, zou jij de Unie van Utrecht dan steunen?
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Beredeneer!
Slide 16 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen verbinden hun kennis over de doelen van Willem van Oranje met hun kennis over de Unie van Utrecht.
De Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht waren een nederlaag voor Willem van Oranje. Zijn gewenste eenheid viel uiteen en de religieuze vrijheid bleef beperkt. Toch steunde hij de Unie van Utrecht uiteindelijk wel, omdat dit noodzakelijk was voor de voortzettend van de Opstand.
Wat was belangrijker voor Filips II: bestrijding van het protestantisme of centralisatie van de macht?
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Beredeneer!
Slide 17 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen verwerken hun kennis over de doelen van Filips II en zijn reactie op de Unie van Atrecht.
Filips II was diepgelovig. Om zijn macht over de Nederlanden te behouden, accepteerde hij uiteindelijk dat de zuidelijke gewesten een deel van hun oude rechten en privileges zouden behouden. De religieuze gewetensvrijheid van de Unie van Utrecht was echter compleet onacceptabel voor hem.
Slide 18 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen leren over de Banbrief van Filips II en de Apologie van Willem van Oranje als belangrijke momenten in de Opstand.
Afbeelding:
Voorblad van de Apologie van Willem van Oranje (1580). Rijksmuseum.
Mededeling van besluit van de Staten Generaal om de Apologie te verspreiden in de statuten van de Staten van Holland (1580).
Leestip: de 'f' in oud-schrift moet gelezen worden als een s.
De tekst van het besluit luidt:
Er is door de Gedeputeerden van de Staten-Generaal gerapporteerd dat de verdediging van zijne Excellentie tegen de proclamatie en ban van de Koning zal worden gedrukt en uitgegeven in de bestaande vorm.
Slide 19 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen oefenen met het standplaatsgebondenheid en de betrouwbaarheid van bronnen door het vergelijken van de banbrief en de apologie betreffende Willem van Oranje's houding tegenover katholieken.
Filips II beweert dat Oranje het specifiek op katholieken heeft gemunt en hen vervolgt. Oranje stelt juist dat hij zich heel tolerant heeft opgesteld totdat hij niet anders kon.
Als overtuigd katholiek zal Filips II mogelijk geneigd zijn om snel het slechtste te denken van een protestantse leider als Oranje.
Oranje wilde de beschuldigingen van Filips II tegenspreken om de steun voor de Opstand te behouden. Hij zal daarom een zo gunstig mogelijk beeld van zichzelf willen schetsen.
Hoewel de banbrief en de apologie veel feiten bevatten, waren beide voornamelijk bedoeld als propagandamiddel. Ze zijn daarom slechts beperkt betrouwbaar, al geven ze wel een goed idee van het beeld dat beide heren van zichzelf en elkaar wilden scheppen.
De twee hertaalde stukken staan ook in de bijlage. Van de banbrief is ook de oorspronkelijke transcriptie beschikbaar.
Slide 20 - Tekstslide
Doel van de slide:
Introductie van het Plakkaat van Verlatinge.
Afbeelding:
Plakkaat van Verlatinge (1587). Bronnenbox, Nationaal Archief.
Slide 21 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen bestuderen de tekst van het Plakkaat om te achterhalen hoe de Staten-Generaal denkt over de relatie tussen vorst en volk.
De tekst komt uit de eerste alinea van het Plakkaat, waarin de Staten-Generaal hun besluit verantwoorden. Er wordt gesteld dat een koning verplicht is het volk te beschermen en te respecteren. Dit gedachtengoed is vrij revolutionair, maar het volgt uit een lange traditie in de Nederlanden waarin er veel nadruk wordt gelegd op het belang van lokale rechten en privileges. Het zal er uiteindelijk toe leiden dat de Nederlanden een uitzonderlijke staatsvorm ontwikkelen en het vormt daarnaast een stap in de ontwikkeling van het denken over zelfbeschikking en mensenrechten.
Een hertaling van de volledige tekst van het Plakkaat is beschikbaar in de bijlage. Van een deel van de tekst is ook de transcriptie beschikbaar.
Slide 22 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen bestuderen de tekst van het Plakkaat om te achterhalen hoe de Staten-Generaal hun besluit verantwoord.
De tekst komt uit de eerste alinea van het Plakkaat, waarin hun besluit wordt verantwoord. Het Plakkaat bevat een overzicht van wijzen waarop Filips II het volk heeft onderdrukt, beroofd en als 'slaven' behandeld.
Het Plakkaat is geen echte onafhankelijkheidsverklaring, aangezien de Staten-Generaal met de Hertog van Anjou een nieuwe vorst hebben gekozen. Het Plakkaat onderbouwt het recht om dat te doen.
Slide 23 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen leren over het Plakkaat van Verlatinge als keerpunt in de Opstand.
Afbeelding:
Plakkaat van Verlatinge (1581).
Kaart - Belgica Foederata (Nederlandse Republiek) (18e eeuw). Nationaal Archief.
Stelling: Het Plakkaat van Verlatinge zou in 1576 veel minder steun hebben ontvangen dan in 1581.
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Verdedig de stelling!
Slide 24 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun kennis toe over de ontwikkeling van de Nederlandse Opstand.
In 1576 streefden de meeste opstandelingen naar het herstel van hun oude rechten, niet naar het afzweren van Filips II. Daarnaast was het aantal opstandelingen in 1576 nog veel kleiner.
Stelling: De politiek van Filips II heeft averechts gewerkt.
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Verdedig de stelling!
Slide 25 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun kennis toe over de ontwikkeling van de Nederlandse Opstand en de doelen van Filips II.
Filips II streefde naar centralisatie en de bescherming van het katholicisme. Dankzij zijn agressieve politiek heeft hij de zuidelijke gewesten uiteindelijk een deel van hun rechten teruggegeven om hun loyaliteit te winnen en is hij het noorden verloren.
1576
1579
1580
1581
Sleep de begrippen naar de juiste volgorde!
Pacificatie van Gent
Spaanse Furie
Unie van Atrecht
Plakkaat van Verlatinge
Apologie
Unie van Utrecht
Banbrief
Slide 26 - Sleepvraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun nieuwe kennis toe om de keerpunten uit de Nederlandse Opstand in de juiste volgorde te plaatsen.
Wanneer alle gebeurtenissen op de juiste plek staan, blijft er bij 1581 nog één optie over.
Na het voltooien van deze opdracht kan aan leerlingen gevraagd worden om het causale verband tussen de verschillende gebeurtenissen uit te leggen.
Hoe succesvol was Filips II in het behalen van zijn doelen?
Slide 27 - Poll
Doel van de slide:
Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van Filips II en de loop van de Nederlandse Opstand.
Er is geen exact antwoord, maar er zal een lage score uit moeten komen. Filips II heeft zijn centralisatie politiek deels terug moeten draaien en alleen in het zuiden het katholicisme als centrale godsdienst weten te behouden.
Hoe succesvol was Willem van Oranje in het behalen van zijn doelen?
Slide 28 - Poll
Doel van de slide:
Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van Willem van Oranje en de loop van de Nederlandse Opstand.
Er is geen exact antwoord, maar er zal een gemiddeld antwoord uit moeten komen. Hij heeft de oude rechten en privileges grotendeels weten te beschermen en in het noorden is er gematigde godsdienstvrijheid (gewetensvrijheid). Zijn gewenste eenheid is echter mislukt.
Hoe succesvol waren de katholieke steden en gewesten in het behalen van hun doelen?
Slide 29 - Poll
Doel van de slide:
Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van de katholieke gewesten en steden en de loop van de Nederlandse Opstand.
Er is geen exact antwoord, maar er zou een vrij goede score uit moeten komen. De zuidelijke katholieke gewesten hebben een deel van hun oude rechten en privileges teruggekregen en het katholicisme als centrale godsdienst behouden.
Hoe succesvol waren de protestantse steden en gewesten in het behalen van hun doelen?
Slide 30 - Poll
Doel van de slide:
Leerlingen verwerken hun kennis van de doelen van de protestante steden en gewesten en de loop van de Nederlandse Opstand.
Er is geen exact antwoord, maar er zou een vrij hoge score uit moeten komen. De protestantse (noordelijke) gewesten hebben meer rechten en privileges verkregen dan voor de Opstand en het protestantisme is in hun gebieden de centrale godsdienst geworden. Een belangrijke kanttekening is dat Vlaanderen en enkele protestantsgezinde steden in Spaanse handen zijn gebleven en daardoor hun doelen veel minder hebben behaald.
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Deel 1 ding dat je nog niet goed hebt begrepen.
Nog vragen?
Slide 31 - Open vraag
Doel van de slide:
Een laatste gelegenheid om mogelijke pijnpunten te behandelen.