Hoofdstuk 7 - Vormingsvraagstuk: samenlevingsvormen | HAVO

• Maatschappijwetenschappen
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4,5

Hoofdstuk 7

Vormingsvraagstuk: samenlevingsvormen

Hoe had jouw leven eruit gezien als je 100 jaar geleden 

geboren was? 

Hoe had jouw leven eruit gezien
als je 100 jaar geleden geboren was?

Deze vraag zet leerlingen aan om na te denken over hoe samenlevingsvormen veranderd zijn vanaf de jaren '20 van de vorige eeuw.

Amsterdam, 1922. Een korte sfeerimpressie van het straatbeeld hoe mensen honderd jaar geleden leefden.

Wat leer ik dit hoofdstuk?

• wat het begrip representatie inhoudt
  
• welke politieke stromingen er zijn
  
• de functies van politieke partijen
  
• de twee modellen van politieke besluitvorming
  
• wat het begrip globalisering inhoudt

Vorig hoofdstuk leerde ik ...

Wat leer ik dit hoofdstuk?

Ik leer ...

• wat de kernconcepten institutionalisering, democratisering, individualisering en rationalisering zijn
• hoe deze ontwikkelingen de afgelopen 100 jaar tot stand zijn gekomen

§7.1 Vorming, verandering en institutionalisering

Pagina 121

Institutionalisering (1920-1960)

Het proces waarbij een complex van waarden en min of meer geformaliseerde regels vastgelegd wordt in standaard gedragspatronen, die het gedrag van mensen en hun onderlinge relaties reguleren. 

Sinds welk jaar is er in Nederland sprake van algemeen kiesrecht?

Sinds welk jaar is er in Nederland sprake van algemeen kiesrecht? 

1. 1819
2. 1890
3. 1919
4. 1910

Benadruk hier de betekenis van passief en actief kiesrecht.

Verzuiling

De samenleving was opgedeeld in drie (of vier) levensbeschouwelijke en sociaaleconomische groepen: 

Katholiek

Protestants

Socialistisch

(Liberaal)

Mensen bleven voornamelijk binnen ‘de eigen zuil’ en de cultuur was sterk collectivistisch.

Benadruk dat er in dit filmpje andere zuilen worden benoemd dan in het lesboek, maar dat we bij Seneca socialistisch, protestants, katholiek (en liberaal) aanhouden.

Bij welke zuil horen de kranten?

Katholiek

Socialistisch

Protestants

Liberaal

Benadruk na deze vraag dat er bij de verzuiling sprake was van min of meer geformaliseerde regels die ervoor zorgden dat gedragspatronen gereguleerd werden, zoals welke krant mensen lazen.

Gezinsleven ('20-'60)

Het gezin kun je zien als een sociale institutie, omdat er regels zijn waardoor iedereen weet wat er van hem of haar verwacht wordt.

Kostwinnersgezin en bevelshuishouding: er was sprake van een duidelijke rolverdeling tussen man en vrouw en een grote machtsafstand. 

Dit was was ook (deels) wettelijk vastgelegd. 

Veranderingen in instituties (Na WOII)

Maatschappelijke veranderingen: baby-boom, economische vooruitgang en eigen woning bezit

In de wet veranderde onder andere het volgende:

1. De opbouw en de uitbreiding van de verzorgingsstaat

2. Wetswijziging in 1957: vrouwen werden niet langer als handelingsonbekwaam gezien.

Wat zou een nadeel kunnen zijn van institutionalisering?

Wat zou een nadeel kunnen zijn van institutionalisering?

Voordelen

Gedrag wordt gereguleerd

Er wordt steeds meer geredeneerd vanuit regels en procedures

Leidt tot zingeving (bijvoorbeeld statieflessen)

Nadelen

Gedrag wordt voorspelbaar, wat leidt tot meer vrijheid

§7.2 Vorming, verandering en democratisering

Pagina 126

Waar denk je aan bij democratisering?

Waar denk je aan bij democratisering?

Democratisering (1960-1980)

Het proces van de verandering van de machts- en gezagsverhoudingen door een grotere inspraak en medezeggenschap van degenen met minder macht

Democratisering in de politiek

Een voorbeeld van democratisering is de verlaging van stemgerechtigde leeftijd in 1965 en 1972. 

Streven naar een politiek systeem waarin burgers participeren in de besluitvorming, door actief- en passief kiesrecht.

Andere voorbeelden van democratisering in de politiek:

2. Politieke grondrechten, zoals kiesrecht en het recht om een politieke partij op te richten

1. Klassieke vrijheidsrechten,   zoals de vrijheid van  meningsuiting

Democratisering in de politiek

3. Sociale grondrechten, zoals de zorg voor woning, werk, zorg en onderwijs voor iedereen

Deel 1 van het fragment over de demonstratie van Black Lives Matter in coronatijd.

Deel 2 van het fragment

Over wat voor soort grondrecht heeft Femke Halsema het in dit fragment?

Over wat voor soort recht heeft Femke Halsema het in dit fragment?

Klassiek vrijheidsrecht

Politiek grondrecht

Sociaal grondrecht

Antwoord: Halsema sprak over de vrijheid van demonstratie/betoging (Artikel 9, lid 2 van de Grondwet). Net zoals de vrijheid van meningsuiting behoort de vrijheid van demonstratie tot het klassiek vrijheidsrecht. 

Aanknopingspunt om te vertellen hoe het gezinsleven tussen de jaren '60 en '80 veranderde: 

- Andere gezinssituaties (zoals woongroepen)

- Openlijke homoseksualiteit

- Ongehuwd samenwonen en latrelaties

Onderhandelingshuishouding

Verandering van bevelshuishouding naar onderhandelingshuishouding: 

• Kleinere machtsafstand tussen ouders en kinderen
• Over het gedrag, taken en rollen werd steeds meer overlegd
• Kinderen kregen steeds meer zeggenschap
• Stimulatie van verantwoordelijkheid en zelfstandigheid

Hoeveel biologische broers en zussen heb jij?

Hoeveel (biologische) broers en zussen heb jij?

1

2

3

4

5 of meer

Bespreek met de leerlingen dat gezinnen steeds kleiner zijn geworden, o.a. door anticonceptie. 

Bovendien was er de opkomst van het moderne kerngezin: vader, moeder en een klein aantal kinderen. 

Al laatste de toename van zeggenschap voor de vrouw. (Pagina 127)

Afbeelding van een demonstratie van de Provo's in Amsterdam als voorbeeld van een jeugdbeweging.

Meer info? https://anderetijden.nl/aflevering/285/Provo-in-de-pers

Verandering rol socialisatoren

Peergroup

Media 

Jongeren hadden meer geld en tijd en de mogelijkheid om te studeren

De media ging een grotere rol spelen, wat leidde tot de ontzuiling

Kinderen brachten steeds meer tijd door op school. Ook in het onderwijs was er sprake van democratisering

Onderwijs

§7.3 Vorming, verandering en individualisering

Pagina 129

Wat heeft deze afbeelding met individualisering te maken?

Wat heeft deze afbeelding met 

individualisering te maken?

Antwoord: Vroeger werd er vaak met losse koffie een pot koffie gezet, voor meerdere mensen. Op de afbeelding zie je cupjes waarmee een kopje koffie tegelijk kan worden gezet. Daarin zie je de nadruk op het individu in plaats van op het collectief.

Individualisering

Het proces waarbij individuen in toenemende mate hun zelfstandigheid op verschillende gebieden kunnen vergroten

Hierna zou je als docent uit kunnen leggen wat de relatie met secularisering en ontzuiling is. 

Verklaringen

Verklaringen voor individualisering vanaf 1960:

• Toename van de welvaart, waardoor mensen   zelfstandiger werden.
• Stijging van het opleidingsniveau van   arbeidskrachten, waardoor partners minder   afhankelijk van elkaar werden.

Aan de hand van dit filmpje kun je als docent uitleggen dat individualisering ook werd geïnstitutionaliseerd, bijvoorbeeld door de invoering van de scheidingswet in 1971. 

Individualisering '80-'00

Zelfstandigheid om eigen keuzes te maken is vergroot, sprake van een meerkeuzemaatschappij.

Mensen met minder macht kregen grote inspraak en medezeggenschap en werden dus zelfstandiger

Groei van het aantal eenpersoonshuishoudens

Individualisering in het gezin '80-'00

Vrouwenemancipatie leidde tot meer gelijkheid

 

Man en vrouw gingen steeds meer allebei werken huishouden werd soms uitbesteed

Onafhankelijkheid, zelfontplooiing, ontwikkeling en eigen keuzes maken

Gevolg: steeds meer co-ouderschappen en samengestelde gezinnen

Hoe zie je individualisering terug in jouw leven? 

Hoe zie je individualisering
terug in jouw leven?

Voorbeelden: eigen slaapkamers, door oortjes en koptelefoons je kunnen afzonderen en je eigen muziek kunnen luisteren of films kunnen kijken, naar de sportschool gaan in plaats van een teamsport doen. 

Een voorbeeld van hoe individualisering terug te zien is in het leven van de leerlingen, mensen kunnen in deze tijd hun eigen media aanbod bepalen. 

Individualisering (heden)

• Moderne media stimuleren de eigen keuzes in bindingen

• Verschuiving van toebedeelde relaties (familie, kerkgenoten) naar verworven relaties (bindingen op basis van interesses of overtuigingen). 

• Socialisatie vindt steeds meer plaats op school en minder in het gezin. 

Voordelen

Meer vrijheid en zelfstandigheid

Bedreiging voor solidariteit en de verzorgingsstaat

De nadruk ligt op eigen verantwoordelijkheid en jezelf helpen bij moeilijkheden

Nadelen

Meer tot recht komen als individu

§7.4 Vorming, verandering en rationalisering

Pagina 134

Rationalisering

het proces van het ordenen en systemeren van de werkelijkheid met de bedoeling haar voorspelbaar te maken en het doelgericht inzetten van middelen om zo efficiënt en effectief mogelijke resultaten te bereiken. 

Een voorbeeld van rationalisering zijn datingapps, zoals Bumble en Tinder. 

Bedenk een voorbeeld van rationalisering
in het verleden

Bedenk een voorbeeld van rationalisering 

in het verleden 

Voorbeelden zijn: innovatie in oorlogsvoering, de industriele revolutie, veranderend wereldbeeld naar aanleiding van wetenschappelijk denken. 

Benadruk dat rationalisering terug te zien is op verschillende gebieden: economie, wetenschap, kunst, politiek en bestuur

Rationalisering en gezinnen

De samenleving wordt steeds meer als maakbaar gezien, bijvoorbeeld: bestrijding criminaliteit.

Gezinsleven en gezondheid werd steeds beheersbaarder door bijvoorbeeld de pil en vaccinaties

Economische rationalisering zorgde voor toename van vrije tijd

Voorbeeld van rationalisering en gezinnen. 

00:49

Stelling: 'De Nip-test is een goede ontwikkeling'

Stelling: 'De Nip-test is een goede ontwikkeling'

Eens

Oneens

Deze stelling kan dienen als een aanleiding tot een discussie over deze medisch-ethische kwestie. 

Relatie tussen rationalisering van gezinnen en rationalisering overheidsbeleid. 

Hiermee probeert de overheid vaders aan te sporen tot een meer gelijke verdeling van taken thuis en wil men het voor vrouwen makkelijker maken om het moederschap te combineren. Hierbij is dus sprake van rationalisering, individualisering en democratisering. 

Rationalisering in overheidsbeleid (nu)

Rationalisering is soms duidelijk zichtbaar in het beleid. De overheid laat vaak wetenschappelijk onderzoeken hoe het beleid de gebeurtenissen zo efficiënt en effectief mogelijk kan beïnvloeden.

Ideologieën hebben verschillende opvattingen over maakbaarheid. 

Sleep de ideologie naar de juiste opvatting.

'Traditionele rolverdeling is belangrijk en daarom moet er belastingkorting zijn voor éénverdieners.'

'De vrijheid van het individu staat voorop. De overheid moet zich neutraal opstellen.'

'De overheid moet ingrijpen om de gelijkheid tussen man en vrouw en verschillende samenlevingsvormen te bevorderen.'

Confessio-

nalisme

Liberalisme

Socialisme en sociaaldemocratie

Bij deze afbeelding kan de rationalisering van nieuwe samenlevingsvormen uitgelegd worden (pagina 137)

Participatiesamenleving

Het idee dat de klassieke verzorgingsstaat, 

waarin de overheid grote verantwoordelijkheid 

draagt voor het welzijn van de burgers, dient te 

veranderen in een samenleving waarin 

iedereen die dat kan een actieve bijdrage 

levert. 

Pagina 138

Voordelen

De wereld is voorspelbaar en beheersbaar

De wereld is minder geheimzinnig en mysterieus

Bedreiging voor werkgelegenheid

Nadelen

Rationalisering  heeft de wetenschap, politiek en cultuur verder gebracht

De verantwoordelijkheid voor succes of falen wordt steeds groter

Toename van maatschappelijke problemen

maatschappij-wetenschappen.nl

maatschappij-wetenschappen.nl

Wat heb je geleerd deze les?

Wat vind je nog lastig?

Volgende les: Maatschappelijke verschillen

Ik leerde ...

• wat de kernconcepten institutionalisering, democratisering, individualisering en rationalisering zijn
• hoe deze ontwikkelingen de afgelopen 100 jaar tot stand zijn gekomen

Einde van hoofdstuk 7

Vormingsvraagstuk: samenlevingsvormen