Wat is Joods? - voortgezet onderwijs

• Levensbeschouwing
• Godsdienst
• +3
• Middelbare school
• vmbo t, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1-3

Introductie

Vaak denken leerlingen bij 'Joods' aan Anne Frank en de Tweede Wereldoorlog. Met deze les krijgen ze een bredere blik op het begrip 'Joods' en maken ze kennis met Joodse leeftijdsgenoten. Aan het eind van de les weten ze dat - Joden een volk vormen, een religie en cultuur delen; - Joden al 400 jaar in Nederland wonen en hoe hun geschiedenis er hier uitziet; - er ook nu Joods leven is en Joods voor iedereen anders is.

Wat is Joods?

Wat is Joods?

Deze vraag wordt in de les met verschillende aspecten beantwoord.

Je begint met een woordweb: Waar denk je aan bij Joods?

Het gaat dan om de associaties van de kinderen en niet zozeer om de voorkennis.

Waar denk je

aan bij Joods?

Waar denk je aan bij Joods?

Alles wat bij de leerlingen opkomt, mogen ze opschrijven. Alle 'antwoorden' zijn goed.

Met deze werkvorm meet je de voorkennis van de leerlingen.

(De antwoorden kan je verplaatsen of verwijderen indien nodig.)

In deze les leer je:

1   Wat Joods is

2   Geschiedenis van Joden in Nederland

3   Over Joods leven nu

Vertel de leerlingen wat ze deze les gaan leren.

1

Wat is Joods?

We gaan het hebben over Wat is Joods?

Wie herken je?

Vraag de leerlingen of zij iemand herkennen op deze afbeelding. Bijvoorbeeld Anne Frank, Etty Hillesum, Isa Hoes, Jezus, Marilyn Monroe etc. Marilyn Monroe bijvoorbeeld is Joods geworden toen ze trouwde met een Joodse man. Om te zien wie er allemaal op de afbeelding staan, zie: www.sgtkosher.nl.

Vraag aan de leerlingen: waarom denk je dat deze groep mensen met elkaar is afgebeeld?

Antwoord: Omdat ze allemaal Joods zijn, ze horen bij het Joodse volk.

Achtergrondinformatie bij de afbeelding: de beroemde lp-hoes Sgt. Pepper’s lonely Hearts Club Band (1967) van The Beatles vormde de inspiratiebron voor dit geschilderd familieportret van Studio Ram Katzir. Alle afgebeelde personen maken deel uit van de ‘grote Joodse familie’ die verspreid over de wereld woont. Het gaat bij dit schilderij om de diversiteit binnen de Joodse familie, vandaar de uitspraak van kunstenaar Oz Almog: het jodendom heeft geen gezicht, of liever gezegd: het heeft er vele. 

Joden zijn samen 

een volk

Conclusie: Joden zijn samen een volk.

Vraag de leerlingen of er een groep is waar zij bij horen. Bespreek een aantal antwoorden klassikaal. 

Wat zie je hier?

Vraag de leerlingen of ze deze voorwerpen herkennen. (Je kan inzoomen op de afbeeldingen.)

Torarol: Vertel leerlingen dat zij op deze afbeelding een belangrijke tekst zien die hoort bij het Jodendom. Wie weet hoe deze rol (of dit boek) heet? In welke taal is het geschreven?

Antwoord: Het is een Tora; het is geschreven in het Hebreeuws.

Vertel eventueel meer over de Torarol: De Tora is het eerste deel van de Hebreeuwse bijbel (ook wel bekend als het Oude Testament). In de Tora staan verhalen en leefregels. De verhalen gaan over hoe de wereld is geschapen, wie de eerste mensen waren en hoe het Joodse volk is ontstaan. De Hebreeuwse tekst van de Tora is met de hand geschreven op een rol perkament. Dit lijkt op papier maar het is gemaakt van dierenhuid. Twee houten stokken houden het begin en het einde van de rol vast. Als een Torarol helemaal openligt, is hij wel zestien meter lang. In de synagoge wordt de Tora in een speciale kast bewaard.

Keppel: Vraag of iemand weet hoe dit voorwerp heet.

Antwoord: Vertel de leerlingen dat dit 'keppels' zijn. Dit is het hoofddeksel, waarmee Joodse mannen (en soms nu ook vrouwen) hun hoofd bedekken, om een onderscheid te maken tussen het aardse en het hogere.

Vertel eventueel meer: Bij bepaalde gelegenheden, zoals het bestuderen van heilige teksten en het bezoeken van de synagoge en van begraafplaatsen is het dragen een hoofdbedekking verplicht. Daarbuiten is het een persoonlijke keuze, net als de kleur, vorm en materiaal van de keppel, pet of hoed.

Bagel (Een recept dat met de migratie van Pools-Joodse bakkers in Amerika terecht kwam.)

Sportvaantje: Gymnastiekprijs, van de Joodse sportvereniging Maccabi uit 1960.

Vraag wat deze objecten vertellen.

Religie 

en 

cultuur

Maak een koppeling met het tweede aspect van Joods: een religie.

Religieuze Joden leven volgens de Joodse leefregels, uit onder meer de Tora, het eerste deel van de Hebreeuwse bijbel, ook wel het Oude Testament genoemd. In Nederland leiden veel Joden een seculier leven, maar vieren wel Joodse feestdagen. De een ziet zichzelf als religieus en de ander niet. Joden beleven het Joods-zijn ieder op hun eigen manier.

Conclusie: Joden delen een religie, maar niet iedereen is religieus.

Vraag de leerlingen of religie voor hen belangrijk is. Waarom wel/niet?

Maak een koppeling met het derde aspect van Joods: de cultuur. Ook Joden die niet religieus leven, voelen zich vaak verbonden met de Joodse traditie of cultuur.  Met de gerechten die bij de feestdagen horen of andere lekkernijen, met kunst, taal, sport, muziek of de gedeelde geschiedenis.

Bespreek met leerlingen of ze zaken weten die bij de Joodse cultuur horen; kennen ze namen van gerechten of feestdagen of muzieksoorten? Noem eventueel zelf een paar zaken die leerlingen mogelijk zouden kunnen kennen, bijvoorbeeld een bagel, augurken, osseworst, boterkoek, bolussen of woorden zoals mazzel en tof (uit het Jiddisj).

Feestdagen die leerlingen mogelijk kennen zijn bijvoorbeeld pesach (Joods Pasen) of chanoeka.

Conclusie: Joden delen een cultuur.

Vraag de leerlingen wat hoort voor jou bij de cultuur waar jij deel van bent? 

Joods is... 

1. ...
2. ...
3. ...

Vraag aan de leerlingen om de drie aspecten van Joods samen te vatten. 

Joods is... 

1. Een volk
2. Een religie
3. Een cultuur

2

  Geschiedenis van Joden in Nederland

We gaan het hebben over de geschiedenis van Joden in Nederland.

Joden zijn samen 

een volk.

1600

1600

1600

1661

1600

1675

Eerste Joden komen naar Amsterdam, een stad van vrijheid en wereldhandel, op zoek naar een veilig bestaan.

Het is moeilijk werk te vinden, want ze mogen geen lid worden van gilden. Wel van de boekdrukkers- en diamantairsgilden, die eerst niet bestonden.

1796

75 jaar na de eerste komst, staat in Amsterdam de grootste synagoge ter wereld. 

De Fransen veroveren de Republiek en brachten vrijheid, gelijkheid en broederschap. In 1796 komt er een wet die stelt dat nu ook Joden gelijke rechten krijgen, net als iedere Nederlandse burger.

Vertel dat Nederland in de 17e eeuw de Republiek der Nederlanden heette. In die tijd was de Republiek het centrum van de wereldhandel, het ging er economisch heel goed, dat trok veel mensen aan. De Republiek was ook een tolerant land: je werd er niet vervolgd vanwege je geloof, zoals in veel andere landen in Europa.

Rond 1600 kwamen de eerste Joden naar de Republiek, op zoek naar een veilig bestaan. In veel gevallen waren deze Joden gevlucht voor het geweld tegen Joden in hun land van herkomst (antisemitisme). Ze kwamen vanuit Spanje en Portugal, dit waren de Sefardische Joden, en later ook uit Oost- en Midden-Europa, de Asjkenazische Joden. 

Zie de pijlen op de kaart.

Vertel dat het voor Joden die in Nederland gingen wonen moeilijk was om werk te vinden. Ze mochten geen lid worden van de gilden, beroepsverenigingen, waardoor veel beroepen voor hen verboden waren. Zo mocht je bijvoorbeeld alleen timmerman worden als je lid was van het timmermansgilde. Hierdoor leefden de meeste Joden van straathandel en waren daardoor erg arm. Alleen de boekdrukkers- en diamantairsgilden waren voor Joden toegankelijk, want deze beroepen bestonden eerder niet.

Dankzij hun talenkennis en contacten, onder meer in Zuid-Amerika, waren enkele Joden van Portugese afkomst actief in de internationale handel.

Zie de Hebreeuwse Bijbel, gedrukt door een (gevluchte) Jood in 1661. 

Vertel dat in 1795 de Fransen de Republiek veroverden. Naar Frans voorbeeld werd hier de ‘Bataafse Republiek’ gesticht, met de uitgangspunten vrijheid, gelijkheid en broederschap. In 1796 werd er, na een half jaar lang debatteren, een wet aangenomen die voor alle mensen in Nederland ging gelden. De wet stelde dat iedereen gelijke rechten had. Na bijna 200 jaar golden voor Joden dezelfde rechten en plichten als voor iedere andere Nederlandse burger.

Zie de uitsnede uit het Emancipatiedecreet van 1796 dat Joodse burgers gelijke rechten en plichten gaf.

Zie en vertel:

75 jaar later staat in Amsterdam de grootste synagoge ter wereld: het grote gebouw rechts. Dit gebouw staat er nog steeds, precies zoals het toen gebouwd is: zonder elektriciteit en verwarming, met wel duizend kaarsen.

Waarom kwamen Joden
uit Europese landen naar de Republiek der Nederlanden?

1. Omdat er al veel Joden woonden in de Republiek.
2. Omdat in de Republiek een grote synagoge stond.
3. Omdat de Republiek het Heilige Land was.
4. Omdat je in de Republiek niet vervolgd werd als Jood.

Antwoord D is juist. De Republiek was tolerant: je werd er niet vervolgd vanwege je geloof, zoals in veel andere landen in Europa.

Antwoord A: Er woonden nog geen Joden in de Republiek.

Antwoord B: Die synagoge werd gebouwd door de Joden die naar de Republiek kwamen.

Antwoord C: De Republiek werd niet gezien als het Heilige Land.

Voordat Joden gelijke rechten
kregen, konden Joden alleen
deel uitmaken van de gilden voor:

1. Timmerlieden
2. Metselaars
3. Boekdrukkers
4. Schoenmakers

Antwoord C is juist. 

1600

NU

1800

1700

1900

Grootste synagoge ter wereld staat in Amsterdam

Eerste Joden komen naar de Republiek der Nederlanden.

Gelijke rechten voor Joden in Nederland

Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog

Huwelijk in Amsterdam

Vertel de leerlingen dat ze een tijdlijn gaan invullen. Ze kunnen de afbeeldingen slepen naar het de juiste omschrijving op de tijdlijn.

3

Joods leven nu

Vertel: Nu wonen er ongeveer 40.000 Joden in Nederland. De meesten wonen in Amsterdam en de Randstad. Iedereen beleeft zijn Joods zijn anders. Zo is de een religieus en de ander niet. Je kunt je ook Joods voelen door wat je familie in de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt of je voelt je verbonden met de Joodse staat Israël. Het Joodse leven is dus heel divers.

Op de foto zie je een Joods bruidspaar.

Bekijk het filmfragment.

00:59

Voor Noa is Joods...

1. Een gedeeld verleden
2. Een religie
3. Een traditie of cultuur
4. Samenzijn met familie

Vraag: Hoe vullen deze jongeren hun Joods zijn in? Wat zijn voor hen belangrijke aspecten? 

Antwoord: tradities, gedeelde geschiedenis en cultuur, gevoel van bij elkaar horen (Lara, Noa & Jan), een religie (Batel & Boaz).

01:48

Voor Jan is Joods...

1. Een gedeeld verleden
2. Een religie
3. Een cultuur
4. Deelzijn van een volk

Wat viel je op in deze film?

Heb jij iets wat een soortgelijke plek inneemt in jouw leven?

Bespreek de volgende vragen met de klas:

• Wie wil reageren op deze film? Wat sprak je aan in deze film? Wat viel je op?
• Heb jij iets wat een soortgelijke plek inneemt in jouw leven?
  

Ik schrijf over de oorlog

Ik schilder over joodse onderwerpen

Ik ben een joodse grappenmaker

Ik ben joods geworden

Ik ben een Israëliër

Ik heb thuis een kerstboom

Joods is...

voor iedereen anders

Kortom: Joods is voor iedereen anders...

Dat betekent dat je op verschillende manieren Joods kunt zijn.

Kijk maar!

Arnon Grünberg: Amsterdamse columnist en schrijver, woont nu in New York.

Marilyn Monroe: filmidool en megaster uit Amerika.

Max Tailleur: Amsterdammer, gespecialiseerd in moppen.

Jitschak Rabin: Israëlische politicus die een akkoord sloot met de Palestijnen. Hij werd doodgeschoten door een andere Israëliër die zich niet kon vinden in deze vredesonderhandelingen.

Isa Hoes: Nederlandse actrice en schrijfster.

Marc Chaggall: Franse schilder, oorspronkelijk uit Wit-Rusland, met geheel eigen stijl.

Vind meer informatie op www.sgtkosher.nl.

Waar denk je nu 

aan bij Joods?

Waar denk je nu aan bij 'Joods'?

Heb je iets nieuws ontdekt?

Gebruik het woordweb en bespreek klassikaal wat er in de klas aan nieuwe ideeën en kennis is bij gekomen.

(De antwoorden kan je verplaatsen of verwijderen indien nodig.)

Bezoek het Joods Cultureel Kwartier!

Ga voor ons onderwijsaanbod naar www.jck.nl/onderwijs