Beeldaspect: licht

• Tekenen
• Kunstzinnige oriëntatie
• +1
• Middelbare school
• vmbo t, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Introductie

Aan de hand van werk van Vincent van Gogh maken de leerlingen kennis met het beeldaspect ‘licht’. Na een interactieve introductie van de begrippen lichtbron, lichtrichting, lichtcontrast en schaduw, wordt geoefend en geschetst.

Instructies

Algemene leerdoelen
- De leerlingen maken kennis met het beeldaspect ‘licht’.
- De leerlingen kunnen de begrippen lichtbron, lichtrichting, lichtcontrast en schaduw herkennen en toepassen in eigen werk en dat van anderen.

Aansluiting op het curriculum
- Domein kunst en cultuur: kerndoel 50
- Tehatex: domein A1 (beschrijven, onderzoeken en interpreteren)
- Kunst algemeen: vormgeving (beeldaspecten)

Benodigde materialen
- Voor de clair-obscur opdracht hebben de leerlingen een camera/mobiel nodig.
- Voor de twee schetsopdrachten hebben de leerlingen papier en een schetspotlood nodig.

Differentiatie
- De schetsopdrachten kunnen worden uitgebreid door leerlingen te laten schilderen in plaats van schetsen. Houd dan rekening met een lesduur van minstens 60 minuten.
- De les kan worden ingekort door alleen de oefeningen te doen, of deze juist weg te laten.

LICHT

Het beeldaspect 'licht' gaat over de werking van licht op 2d en 3d vormen.

Kreupelhout, 1889.

LICHTBRON

Lichtbron: het object dat licht uitzendt.

Licht het begrip 'lichtbron' toe of klik op de hotspot voor de definitie.

Vraag de leerlingen vervolgens wat zij denken dat in Kreupelhout de lichtbron is.

Natuurlijk licht is licht dat wordt uitgezonden door een natuurlijke lichtbron, zoals de zon, maan, sterren, vuur, bliksem etc. Op De oogst is dat de zon.

Kunstlicht is licht dat wordt uitgezonden door een kunstmatige lichtbron. Op De aardappeleters is dat de olielamp.

Leg zo nodig het verschil tussen 'natuurlijk licht' en 'kunstlicht' uit.

Vraag vervolgens waar Vincent 'kunstlicht' en waar hij 'natuurlijk licht' gebruikte. De antwoorden staan in de hotspots.

• De oogst, 1888
  
• De aardappeleters, 1885
  

Voordat Vincent aan De aardappeleters begon, twijfelde hij of hij ze in daglicht of 's avonds zou verbeelden. Hij koos voor de avond en daarmee voor een olielamp.

Ga naar de volgende slide voor de 'leerlingen vraag'.

Wat is het effect van de olielamp?

Het licht en de locatie van de olielamp zorgen dat de aandacht van 'de kijker' naar de familie gaat. Zij worden door het licht met elkaar verbonden. Rondom de familie is het donker, in hun midden is het licht.

LICHTRICHTING

Lichtrichting: de richting waar het licht vandaan komt.

Licht het begrip 'lichtrichting' toe of klik op de hotspot voor de definitie.

Vraag de leerlingen waar zij denken dat het licht hier vandaan komt en waarom.

Als je als 'kijker' als het ware tegen het licht in kijkt, noem je dat 'tegenlicht'. In dit geval kijk je tegen het licht van de zon in.

Het licht dat van achter de 'kijker' komt en frontaal op het onderwerp straalt heet 'frontaal licht'. Hierdoor kun je alle details, zoals de letters op de pet van Joseph Roulin, goed zien. Frontaal licht wordt ook wel 'meelicht' genoemd.

Leg zo nodig de begrippen 'tegenlicht' en 'meelicht' uit. Vraag vervolgens waar Vincent 'meelicht' en waar hij 'tegenlicht' gebruikte. 

Tip: de lichtrichting kan worden aangewezen door gebruik van het potlood in de onderbalk.

• De zaaier, 1888
  
• Portret van Joseph Roulin, 1889, Kröller-Müller Museum, Otterlo
  

Wat is het grootste verschil tussen mee- en tegenlicht?

In het geval van tegenlicht zie je bijna altijd een silhouet. Bij meelicht is het onderwerp juist goed verlicht. Je ziet dan weinig schaduwen.

Zijlicht is licht dat van opzij komt. Hierbij zie je de schaduwen heel duidelijk.  De schaduw in de oogkassen en op het voorhoofd van het skelet bijvoorbeeld.

Strijklicht is licht dat langs de dingen 'strijkt'. Hierdoor zie je het oppervlak heel goed.

Leg zo nodig de begrippen 'zijlicht' en 'strijklicht' uit. Vraag vervolgens waar Vincent 'zijlicht' en waar hij 'strijklicht' gebruikte. De antwoorden staan in de hotspots.

• Detail van Kop van een skelet met brandende sigaret, 1886
  
• Naaiende vrouw, 1885
  

Kan strijklicht ook zijlicht zijn?

Sterker nog: strijklicht is bijna altijd zijlicht. Ja dus.

Hier komt het licht van alle kanten. Dat noem je 'diffuus licht'. Het wordt ook wel 'verspreid licht' genoemd. 

Vraag de leerlingen waar het licht hier vandaan komt.

Boulevard de Clichy, 1887

Schets 1: Stilleven

              Teken binnen 5 minuten een stilleven met:

               - Kunstlicht
               - Strijklicht

              Tip: Te makkelijk? Schets dan in de stijl van 

              Vincent: met stippels en streepjes.

Geef de leerlingen 5 minuten de tijd om te schetsen. Klik op de timer om de tijd te starten.

Bespreek na 5 minuten de schetsen met de leerlingen. Zorg dat ze hun schets bewaren. Hier gaan ze namelijk later in de les aan verder.

LICHT-DONKER CONTRAST

Licht-donker contrast: het verschil tussen lichte en donkere vlakken in een werk.

Licht het begrip 'licht-donker contrast' toe of klik op de hotspot voor de definitie.

Bespreek de verschillende lichtcontrasten in het schilderij.

Hier gebruikte Vincent vooral een klein licht-donker contrast. Hierbij is er weinig verschil tussen lichte en donkere partijen.

Hier is een groot licht-donker contrast te zien. Daarbij heb je veel verschil tussen lichte en donkere partijen. In dit geval de zwarte schoenen tegen de lichtbruine grond.

Vraag de leerlingen waar Vincent vooral een groot licht-donker contrast gebruikte en waar hij juist vooral een klein licht-donker contrast toepaste.

• Montmartre: molens en moestuinen, 1887
  
• Schoenen, 1886

?? stoel gaugain??

Dit lichteffect heet: clair-obscur. Dat is Frans voor 'licht-donker'. Hierbij worden de licht-donker contrasten sterker afgebeeld dan ze in het echt meestal zijn. Het ziet er daardoor nogal dramatisch uit.

Leg uit: In dit zelfportret is ook sprake van een groot licht-donkercontrast. Dit heet: clair-obscur. 

• Zelfportret met vilthoed, 1886-1887
  

Maak binnen 1 minuut een dramatische foto met 

clair-obscur.

Geef de leerlingen 1 minuut de tijd om een foto met clair-obscur effect te maken. Bijvoorbeeld een selfie. Klik op de stopwatch om de tijd te starten.

Bespreek vervolgens de resultaten.

Deel je foto met clair-obscure.

SCHADUW

Schaduw: ontstaat als het licht van een lichtbron helemaal of gedeeltelijk wordt tegengehouden door een object. Zonder licht en een object is er geen schaduw.

Licht het begrip 'schaduw' toe of klik op de hotspot voor de definitie.

Vraag eventueel: hoe noem je de schaduw die Vincent in dit werk gebruikte? (antwoord: slagschaduw)

'Eigen schaduw' is de schaduw van het voorwerp op hetzelfde voorwerp. De onderbelicht kant van het voorwerp dus. Hier zijn dat de schaduwpartijen op de bierpullen. Naast 'eigen schaduw' is hier is ook slagschaduw te zien.

Slagschaduw: de schaduw van een voorwerp op een ondergrond of op een ander object. In dit geval Vincents schaduw op de grond.

Leg zo nodig de begrippen 'slagschaduw' en 'eigen schaduw' uit. Vraag dan waar Vincent 'slagschaduw' en waar hij 'eigen schaduw' gebruikte.

• Bierpullen, 1885
  
• De schilder op de weg naar Tarascon, 1888, vernietigd in de Tweede Wereldoorlog
  

Silhouet

Vincent schreef aan zijn broer Theo over Landschap bij avondschemering: "Twee perenbomen helemaal zwart tegen een geel wordende lucht"

(Brief 891, 24 juni 1890)

Klik op het icoon voor een citaat van Vincent over dit schilderij. 

Landschap bij avondschemering, 1889.

Hoe noem je het effect dat Vincent beschreef?

Silhouet

Een silhouet. We zagen het al eerder bij De zaaier.

Verder met schets 1. Voeg toe:

          - Een klein licht-donkercontrast 

          - Slagschaduw

          - Eigenschaduw

Geef de leerlingen 3 minuten om aan hun schets verder te werken.

Bespreek vervolgens de resultaten.

SAMENVATTING

Lichtbron:

Lichtrichting:

Lichtcontrast:

Schaduw:

• natuurlijk en onnatuurlijk

• tegenlicht, meelicht, zijlicht, strijklicht, diffuuslicht

• groot contrast, klein contrast en clair-obscur

• eigen schaduw, slagschaduw en silhouet
  

Loop eventueel het overzicht van de besproken begrippen door.

OEFENEN

Op de volgende slides volgen een aantal oefeningen.

- Wat is de lichtrichting?

- Wat voor schaduw zie je hier?

Schaduw: slagschaduw.

Schaduw: eigen schaduw.

Lichtrichting: tegenlicht.

Klik op de hotspots voor de antwoorden.

Cafétafel met absint, 1887.

- Wat is de lichtbron?

- Welk lichtcontrast gebruikte Vincent?

Lichtbron: natuurlijk licht. Vincent schilderde de maan en vele sterren.

Lichtcontrast: in De sterrennacht zie je een groot contrast tussen licht en donker. Lichte en donkere gedeeltes (zoals de sterren en de hemel) liggen naast elkaar.

De sterrennacht, 1889, Museum of Modern Art, New York.

- Wat is de lichtbron?

- Wat voor schaduw zie je?

Lichtbron: natuurlijk licht. De zon beschijnt dit landschap.

Schaduw: Hier is bijna geen schaduw te zien. Alleen wat slagschaduw onder de bomen.. Geïnspireerd door Japanse prenten liet Vincent de schaduw soms weg.

Veld met irissen bij Arles, 1888.

- Welk lichtcontrast gebruikte Vincent?

- Waarom deed hij dat, volgens jou?

   Lees eerst het citaat onder het icoon met de envelop.

Vincent gebruikte 'clair-obscur'. Dat maakt de scene iets dramatischer dan wanneer hij een klein licht-donkercontrast had gebruikt. 

"Ik heb n.l. wel terdeeg er op willen werken men de gedachte krijge dat die luidjes die bij hun lampje hun aardappels eten, met die handen die zij in den schotel steken zelf de aarde hebben omgespit en het spreekt dus van handenarbeid en van – dat zij hun eten zoo eerlijk verdiend hebben. Ik heb gewild dat het doe denken aan een gansch andere manier van leven dan die van ons – beschaafde menschen.– Ik zou dan ook volstrekt niet begeeren iedereen ’t zoo maar mooi of goed vond." Dit schreef Vincent op 30 april 18885 aan zijn broer Theo (brief 497).

De aardappeleters, 1885.

Schets 2: portret

          Maak binnen 5 minuten een portret met:

          - Natuurlijk licht
          - Een silhouet

Geef de leerlingen 5 minuten de tijd om de opdracht te doen. Klik op de stopwatch om de tijd te starten.

Bespreek na 5 minuten de schetsen met de leerlingen en rond de les af.