Wat is het je waard?

• Mens & Maatschappij
• Middelbare school
• vmbo, mavo
• Leerjaar 2

Wat is het je waard?

Deel 1

Vertel de leerlingen: komende vier lessen zijn we bezig met een lesprogramma over morele dilemma's in de Tweede Wereldoorlog en nu.

Wat is een dilemma?

Een moeilijke keuze, waarbij er aan elke keuzemogelijkheid een nadeel zit.

• Bespreek eerst wat een dilemma is.
• Vraag daarna wie er een voorbeeld weet te vertellen.

Wanneer is een dilemma écht ingewikkeld? Wanneer zou je liever helemaal niet willen kiezen? Zijn hier voorbeelden van?

Wanneer gedraag jij je volgens je eigen regels 'goed'?

Wat is voor jou belangrijk in je gedrag of dat van anderen?

Dilemma 1: Vivian

Het broertje van Vivian is heel erg ziek. Er is een medicijn dat hem kan genezen. Dit wordt niet vergoed door de verzekering. De kosten zijn €100.000,- Dat geld hebben de ouders van Vivian niet. Vivian heeft al veel geld opgehaald met allerlei acties. Toevallig is de vader van Kas, een jongen uit de klas van Vivian degene die het medicijn heeft uitgevonden. Vivian vraagt hem om hulp. Hij vertelt haar dat een ziekenhuis veel geld heeft betaald om het medicijn te ontwikkelen. Hij kan het daarom niet zomaar aan haar geven. Kas vindt dit stom van zijn vader. Hij weet waar het medicijn wordt bewaard en pakt het stiekem mee om aan Vivian te geven. 
Moet Vivian dit medicijn aannemen?

Stap 1: Presentatie van het dilemma

Voorbeelden

Welke waarde is voor jou belangrijk in het leven?

Vertel de klas dat zij zich zo meteen gaan buigen over twee morele dilemma's. Je moet een keuze maken tussen twee waarden. Wanneer doe je het volgens jouw eigen regels juist? Je zult je gedrag goed moeten heroverwegen. Welke keuze maak je?

Dilemma 2: burgemeester Verheijen (I)

Toen Nederland in mei 1940 werd bezet door de Duitsers was Herman Verheijen burgemeester van Erp. De regering had alle burgemeesters in een geheime brief gevraagd tijdens een bezetting op hun post te blijven. Dan konden ze de bevolking helpen zo goed mogelijk de oorlog door te komen. Herman Verheijen bleef daarom op zijn post. Als hij opstapte, zou waarschijnlijk een Duitsgezinde NSB-burgemeester zijn plaats innemen. Verheijen moest als burgemeester nu wel de bevelen van de Duitsers opvolgen. Ook wanneer deze in het nadeel waren van de inwoners van Erp. 

Stap 1: Presentatie van het dilemma

Dilemma 2: burgemeester Verheijen (II)

In de zomer van 1944 voerden de Geallieerden luchtaanvallen uit op Duitse stellingen. Het door de Duitsers aangelegde vliegveld in Volkel werd gebombardeerd. De Duitsers riepen Verheijen op om Erpse mannen met paard en wagen en schoppen naar Volkel te sturen om de landingsbanen te herstellen. Maar Verheijen weigerde daaraan mee te werken. De Geallieerden waren aan de winnende hand. De troepen rukten op en zouden al snel in Brabant kunnen zijn. 

Stap 1: Presentatie van het dilemma

Dilemma 2: burgemeester Verheijen (III)

De Duitsers vonden dat Verheijen niet had mogen weigeren. Ze pakten hem op en zetten hem gevangen in Kamp Vught. Uiteindelijk belandde hij in het Duitse concentratiekamp Buchenwald. Erp was inmiddels al lang bevrijd, maar het kamp lag in een gebied dat de geallieerden nog niet hadden bereikt. Burgemeester Verheijen overleed er in maart 1945 aan uitputting. 

Stap 1: Presentatie van het dilemma

Welke keuzes had burgemeester Verheijen?

Wat zijn de directe gevolgen van iedere keuze?

Stap 2: Verheldering van het thema

Wat had jij gedaan als je burgemeester Verheijen was?

Erpse mannen naar Volkel sturen

Weigeren Erpse mannen naar Volkel te sturen

Stap 3: Eerste reactie dilemma

Verzamel zoveel mogelijk argumenten voor beide keuzes.

Duitse oproep weigeren	Erpse mannen naar Volkel sturen
- - - - -	- - - - -

• Ook al is het doel nog zo goed, zet je daarvoor je leven op het spel?
• Door deze beslissing betrekt burgemeester Verheijen ook zijn vrouw en kinderen bij de situatie. Hij heeft eigenlijk geen keuze, zijn gezin is al medeplichtig als de Duitsers erachter komen. Is dat wel eerlijk?
  Door hun bevelen te weigeren, werk je inderdaad mee aan het verzet tegen de Duitsers. Maar is dat het risico waard? Zou het echt hzoveel hebben uitgemaakt of er Erpenaren hielpen bij het herstel van de landingsbaan in Volken voor de tegenwerking van het verzet?
• Stel dat het de geallieerden niet was gelukt om in 1944 Erp te bevrijden, dan had de bevolking waarschijnlijk een NSB-burgemeester gekregen.

• Als burgemeester ben je verantwoordelijk en moet je risico's durven nemen, zeker in oorlogstijd.
• Als je Erpse mannen naar vliegveld volkel stuurt, werk je mee met de nazi's. Wil je dat op je geweten hebben?
• Bevelen weigeren is gevaarlijk. Maar als niemand zich verzet, komt er nooit een einde aan de bezetting. Je moet de bezetter tegenwerken.
• Door niet mee te werken aan het herstel van het vliegveld van de bezetters konden zij het niet gebruiken voor hun gevechtsvliegtuigen en zou de oorlog misschien eerder eindigen. 
• De geallieerden waren onderweg naar Nederland. Het was dus voor veel Nederlanders belangrijk dat de Duitsers gehinderd werden in de strijd. Door niet te helpen bij het herstel van de landingsbanen konden de Duitsers minder vliegtuigen tegen de geallieerden inzetten. 

Stap 3: Eerste reactie dilemma

Laat leerlingen vertellen wat ze kozen en waarom. Probeer evenveel 'voors' als 'tegens' te verzamelen, zodat duidelijk is dat er niet één goed antwoord is. Het gaat er niet om dat we het eens worden of nu een juiste keuze maken. Het doel is zoveel mogelijk argumenten voor en tegen verzamelen. 

Stap 4: Verdiepen in het thema

Gebruik de verdiepingsvragen bij het oogje om 'advocaat van de duivel' te spelen. 

Wat had jij gedaan als je burgemeester Verheijen was?

Erpse mannen naar Volkel sturen

Weigeren Erpse mannen naar Volkel te sturen

Stap 3: Eerste reactie dilemma

Nabespreking

• Was dit een moeilijke keuze? Wat maakte het ingewikkeld?
• Wie is er tijdens de discussie veranderd van mening?
• Hoe komt het dat je zo zeker bent van je standpunt?
• Wie denkt daar heel anders over? Wat vind jij dan?
• Kun je je voorstellen dat je in een situatie terechtkomt waarbij gedrag dat je normaal
    gesproken niet OK vindt, toch een mogelijke keuze wordt?
• Waar ligt dan de grens, wat zou ervoor kunnen zorgen dat je die keuze overweegt?

Stap 5: Nabespreking van het dilemma

Wat is het je waard?

Deel 2

Vertel de leerlingen: komende vier lessen zijn we bezig met een lesprogramma over morele dilemma's in de Tweede Wereldoorlog en nu.

Wat gaan we doen?

• Groepjes van drie of vier
• 5-10 minuten

Spelregels

1. Bepaal de keuzemogelijkheden
2. Luister naar ieders mening
3. Verzamel zoveel mogelijk argumenten
4. Hebben jullie een gezamenlijk standpunt of zijn jullie het niet eens?

 

Dilemma 3: Piet

Het is 1942. De beste vriend van Piet is Joop. Joops vader is lid geworden van de NSB. Daardoor wil bijna niemand in de klas nog omgaan met Joop. Piet doet daar niet meer aan mee. Joop en Piet zijn al sinds de peutertijd goede vrienden en hij wil Joop niet zomaar dumpen. Hij heeft nog nooit gemerkt dat hij Joop als vriend niet meer kan vertrouwen. Sinds vorige week zitten bij Piet thuis twee mensen ondergedoken. De ouders van Piet voeren een stevig gesprek met hun zoon. Ze vragen of hij het contact met Joop wil verbreken. Stel je voor dat Piet per ongeluk verklapt dat ze onderduikers in huis hebben... Wat moet Piet doen: wel of niet het contact verbreken?

Blijf je loyaal aan je vriend, die niets heeft  misdaan, of telt de veiligheid van het gezin en ondrukkers zwaarder? Komen principes eerst, of moet je eerst aan mogelijke gevolgen denken?

Dilemma 4: Slagerij

Het is 1940. De vader van Ans heeft een slagerij aan huis, midden in het centrum van een grote stad. De slagerij zorgt voor het inkomen van het gezin en dat van een winkelknecht, een slagersjongen voor de bezorgingen en een dienstmeisje voor het huishouden. Al meteen in de eerste week van de oorlog wordt de vader van Ans door de Duitsers tot een moeilijke keuze gedwongen. Hij moet vlees leveren aan het Duitse leger, of de zaak per direct sluiten. Wat moet Ans' vader doen: wel of geen vlees leveren?

• De slager besloot om vlees te leveren aan de Wehrmacht. Dit betekende na de oorlog dat een rechter de slager heeft ondervraagd om a te gaan of hier sprake was van collaboratie met de vijand. 
• Is de beschuldiging terecht? Zou de rechter moeten straffen, of juist niet?

Dilemma 5: Opa's in de oorlog

Twee leerkrachten op school vertellen over hun grootouders. In 1943 werden mannen verplicht om in Duitsland te gaan werken. Er werd gedreigd met strenge straffen voor wie zich niet meldde. Dat kon grote risico's hebben voor jezelf, maar ook voor je gezin. De opa van meester John wilde zijn gezin voor deze risico's beschermen en ging begin 1944 naar Duitsland om daar in een fabriek te werken. Hij verrichtte onder heel slechte omstandigheden dwangarbeid in een staalfabriek. Totaal verzwakt kwam hij na de oorlog terug naar Nederland. De opa van meester Edwin dook onder bij een boer in het zuiden van het land. Hij wilde niet bijdragen aan de oorlogsindustrie van de Duitsers. Zijn gezin zat vaak in spanning omdat ze langdurig niets van hem hoorden. Vlak voor het eind van de oorlog werd het onderduikadres verraden. Bij een poging om te vluchten kwam de opa van meester Edwin om het leven. Welke opa maakte volgens jou de beste keuze?

Beide mannen maken een zorgvuldig afgewogen keuze. De één kiest voor de veiligheid van zijn gezin, de ander voor algemene waarden als vrijheid en rechtvaardigheid. 

Dilemma 6: Moffenmeiden

Het is 1945. De oorlog is voorbij! Mensen zijn niet alleen blij, maar willen ook wraak op degenen die met de Duitsers samenwerkten. In het dorp ziet het zwart van de mensen en de situatie kan gemakkelijk uit de hand lopen. De politie en vertegenwoordigers van het verzet komen bij elkaar. Iemand vertelt dat in enkele andere dorpen zogenaamde 'moffenmeiden' (meisjes die verkering hebben gehad met een Duitse soldaat) op een podium op het dorpsplein zijn kaalgeschoren. Dat werkt als bliksemafleider: het volk krijgt de wraak die het wil zien. In de vergadering wordt voorgesteld om alle 'moffenmeiden' op te halen en georganiseerd kaal te scheren. Het publiek heeft haar leedvermaak, de veiligheid van de vrouwen kan worden gegarandeerd. Moet je voor of tegen dit voorstel stemmen? Ja zeggen betekent ook meedoen aan de uitvoering.

• Mag je iemand publiekelijk vernederen met als argument dat je dan erger voorkomt?
• Met die vernedering verlaag je je tot het soort dingen dat de Duitsers in de oorlog deden. Als je het niet doet, zou het veel erger kunnen aflopen. 

Wat is het je waard?

Deel 3

Vertel de leerlingen: komende vier lessen zijn we bezig met een lesprogramma over morele dilemma's in de Tweede Wereldoorlog en nu.

6. Verhaal Bert van Asseldonk (I)

Op een boerderij in het buitengebied tussen Mariaheide en Erp woont in 1944 de familie Van Asseldonk-van Kessel. Het gezin bestaat uit vader Bert, moeder Martina en vijf kinderen. Bert van Asseldonk geeft hulp aan onderduikers en verzetsmensen. Er liggen ook wapens van het verzet verstopt tussen het hooi. In de laatste oorlogsmaand vindt er een inval door de SS *Duitse beschermingsafdeling) plaats op aanwijzingen van een verrader. De boerin maakte een gedicht over angsten die ze moesten doorstaan. Hieronder enkele stukjes uit haar gedicht:

6. Verhaal Bert van Asseldonk (II)

"Dreigend moest vader vertellen

Waar of de munitie was

Waar of onderduikers waren

Vader hield zich echter kras.

Hoe men hem ook sloeg of stompte

Bekennen deed hij niet

Niemand onzer kon hem helpen

Tot ons grootst verdriet.

Ook moeder en de vijfkinderen

Hebben veel doorstaan

Na veel razen en veel tieren

Moesten we tegen de muur gaan staan

6. Verhaal Bert van Asseldonk (III)

Allen dreigden ze te schieten

Op een ieder, één voor één

Als wij niet de namen noemden

Gelukkig niemand noemt er een.

Ook al de kinderen kregen

De revolvers op zich gesteld

Maar ook dat mocht niet baten

Niemand heeft er iets verteld."

6. Verhaal Bert van Asseldonk (IV)

Er wordt gelukkig niets gevonden, maar de situatie voelt voor de boer en boerin niet meer veilig. Diezelfde nacht slaat het gezin op de vlucht. Gelukkig net op tijd, want de Duitsers komen inderdaad terug en zetten alles op zijn kop. Niet lang daarna wordt Zuid-Nederland bevrijd en keert de familie terug op de boerderij. Degene die hen heeft verraden blijkt iemand uit Mariaheide te zijn. Hij wordt opgepakt en gevangen gezet. 

Waarden?

• Onafhankelijkheid
• Veiligheid (voor jezelf of de mensen in je omgeving)
• Verantwoordelijkheid
• Betrouwbaarheid
• Bescherming (zoeken of juist geven)
• Respect tonen
• Respect krijgen
• Vrijheid
• Eerlijkheid
• Trouw
• Verstandigheid
• Eerlijkheid
• Medeleven
• Rechtvaardigheid
• Gelijkheid