5.1 Leenheren en leenmannen

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 1

5.1 Leenheren en leenmannen

Herhaling vorige les

Samenleving van de jager-verzamelaars

landbouwsamenleving

landbouw-stedelijke samenleving

industriële samenleving

informatie samenleving

Na welke ontwikkeling begint de vroege middeleeuwen?

1. Het West- Romeinse Rijk komt ten val
2. De pestepidemie breekt uit
3. Er ontstaat een landbouwstedelijke samenleving in West-Europa
4. Het Christendom wordt verspreid in West- Europa

Wat was een economisch gevolg van het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk?

1. Steden liepen leeg en men leefde op het platteland
2. Germaanse koningen namen de macht over
3. Romeinse soldaten konden de limes niet goed verdedigen
4. Er kwam een keizer in het Oost-Romeinse Rijk aan de macht

Wat was een politiek gevolg van het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk?

1. De handel ging achteruit
2. Er kwamen nieuwe keizers
3. Er ontstonden Germaanse koninkrijken
4. Er ontstond een agrarische samenleving

Romeinse Rijk

sterk bestuur & leger

veiligheid voor de burgers

veel handel

steden

agrarisch-urbane samenleving

Middeleeuwen

Versnipperd bestuur

onveilig

handel & nijverheid verdwijnen

geen steden 

agrarische samenleving

boeren hadden het zwaar in de middeleeuwen!

Het Frankische Rijk

Clovis Childeric (5de eeuw) en daarna Karel de Grote (8ste eeuw) verenigden de Franken :

- Krijgerscultuur

- Hingen het christendom aan

Maar hoe zou je dit Rijk kunnen besturen?

of vazallen

dit is het gebied van de vorst: te groot om alleen te besturen --> stukjes worden " uitgeleend aan leenmannen" om te besturen

Tekst

De leenman

De leenheer:

Karel de Grote

Het leen (de grond) dat de leenman 'in leen' krijgt.

De vier plichten van een leenman:

• Hij moest trouw zweren aan de koning; 
  
• Hij moest zijn gebied besturen en er recht-spreken;
  
• Hij moest jaarlijks belasting aan de koning betalen; 
  
• Als er oorlog was in het Rijk, moest hij met zijn eigen soldaten meevechten in het leger van de koning.

De leenman zweert trouw aan zijn leenheer, Karel de Grote.

Zet de woorden op de juiste plek in de tekst.

Hoe bestuurde Karel de Grote zijn Rijk?

Na het einde van het ...... komen in Europa de ...... aan de macht. Hun koning ...... kon niet alles alleen besturen. Daarom leent hij stukken land uit aan ...... Zij besturen dat stuk land voor hem. In ruil daarvoor ...... ze belasting, hielpen hem in een ...... en zworen ...... aan hem. Deze manier van besturen noemen we het ...... Ridders waren ...... te ...... en moesten ...... voor de leenheer als er een oorlog was. 

Romeinse Rijk

Friezen

Franken

Karel

Clovis

leenmannen

leenheren

betalen

kregen

oorlog

vrede

trouw

voet

leenstelsel

soldaten

paard

vechten

Lees 5.1

Maken vragen 5.1

Dit systeem heet het  ....

Feodaal stelsel 

Leenman

Leenheer

Koning

Edelen

     Probleem: rijk is te groot om alleen te besturen

oorzaken:

1.  na de Romeinen verdwijnen  steden, wegen en daarmee handel en geld

==> dus er is geen geld om  leger of ambtenaren te betalen

2.  het rijk wordt door allerlei vijanden bedreigd (Vikingen, Arabieren)

3.  slechte verbindingen: Karel de Grote reist veel door zijn rijk om te laten zien dat hij de macht heeft

         Oplossing: Het Feodalisme = politiek systeem

          = manier van besturen  

• leenheer: vorst of hoge edelman die een gebied laat besturen door een leenman (in leen geeft).
• leenman: (vazal) edelman die een gebied bestuurt in opdracht van een leenheer in ruil voor trouw. Opbrengsten van het gebied zijn voor de leenman.
• Feodalisme: bestuurssysteem waarbij een leenheer grond in leen geeft aan een leenman in ruil voor bepaalde diensten.

Het leenstelsel is een ... systeem

1. politiek
2. juridisch
3. economisch
4. sociaal

Welk begrip hoort bij de omschrijving?

'Edelman die een gebied bestuurt in opdracht van iemand.'

1. Leenheer
2. Leenman
3. Vazal
4. Bisschop

Wat waren gevolgen van het feodale/leenstelsel?

1. Koning werd te machtig
2. Versnippering in het rijk
3. Iedereen steunde de koning trouw
4. Niemand wist meer wie de leenheer was

Tijd van monniken en ridders (500 - 1000)

In het wit zie je een helm, zoals ridders die droegen. Op de achtergrond zie je een deel van een klooster. Ridderschap en de christelijke kerk horen bij de Tijd van monniken en ridders.

Feniks, Geschiedenis Werkplaats, Memo, Saga

Leenstelsel

Hofstelsel

Horigen

Domein

Economie

Politiek 

Leenheer

Trouw / macht

Autarkisch

Horigen

Leenman

Achterleenman

Leenheer

Koning

Leenman

Achterleenman

Horigen

-Wie is wat? 

Verbind de uitspraken en titel bij het juiste plaatje.

Monnik

Non

Paus

Priester

Verschil hofstelsel - leenstelsel

leenstelsel gaat over politiek, de manier waarop het land bestuurt wordt

hofstelsel gaat over economie, de middelen van bestaan van de middeleeuwers en sociale verhoudingen 

Sleep de kenmerken naar het juiste begrip

Feodale stelsel

Hofstelsel

Leenheer

Horige

Economisch

Politiek

Herendiensten

Leenman

Aan het eind van tijdvak 3 ontstond het leen/feodaal stelsel. Waarom zorgde het feodaal stelsel voor een machtsafname van de koning(en)?

1. Er werd te veel belasting geheven.
2. De koning moest veel oorlogen voeren.
3. De koning verloor controle over de leenmannen.
4. De Vikingen verwoestten vele leengebieden.

Tijd van Grieken en Romeinen

(500 v. Chr. - 500 n. Chr.)

Tijd van Monniken en Ridders

(500-1000)

(Vroege Middeleeuwen)

Tijd van Steden en Staten

(1000-1500)

(Late Middeleeuwen)

1492: Columbus 'ontdekt' Amerika

(Einde van de Middeleeuwen)

⚓️

476: Val van het West-Romeinse Rijk

(Begin van de Middeleeuwen)

🔥

Tijd van Ontdekkers en Hervormers

(1500-1600)

Tijd van Regenten en Vorsten

(1600-1700)

Tijd van Pruiken en Revoluties

(1700-1800)

In dit hoofdstuk

5.1 Leenheren en leenmannen

5.2 Europa wordt christelijk

5.3 Machtige heren, halfvrije boeren

5.4 De opkomst van de islam

5.1 Leenheren en leenmannen

In deze paragraaf leer je:

• Hoe Karel de Grote een machtig koning en keizer werd over een groot rijk
• Op welke manier Karel zijn rijk bestuurde

In deze paragraaf leer je:

• Waardoor in Europa onveiligheid ontstond en welke gevolgen dit had
• Welke plaats ridders hadden in de samenleving

Het Frankische rijk

De Franken waren een Germaans volk dat na de ondergang van het West-Romeinse rijk in 476 een koninkrijk had gesticht in België en Frankrijk

In de daaropvolgende eeuwen hadden Frankische koningen hun rijk steeds verder uitgebreid

In 768 werd Karel de Grote koning van het Frankische rijk

Hij veroverde met zijn legers grote delen van Europa

Toen Karel in 814 stief, bestond zijn rijk uit een groot deel van Europa

Veroveringen door Karel de Grote vanaf 768

Bestuur

Het besturen van het enorme Frankische rijk was niet eenvoudig
De oude Romeinse wegen waren vervallen, het land was moeilijk begaanbaar en van de steden uit de Romeinse tijd was nog maar weinig over
Vanwege de lange afstanden in het rijk was het moeilijk om te overleggen en politieke zaken te regelen

Karel reisde daarom zelf rond en liet op die manier zijn gezag (macht, overwicht) zien

Op verschillende plekken liet hij paleizen bouwen om in te verblijven, zoals zijn paleis in Nijmegen. Zijn belangrijkste paleis stond in Aken

Karel de Grote in Aken in 808

Leenstelsel

Karel bestuurde zijn rijk met hulp van hertogen en graven

Dit waren hoge edelen die door Karel waren benoemd om een gebied te besturen: een hertogdom of een graafschap

Als een graaf of hertog benoemd werd sprak, sprak hij een eed van trouw uit

Hij beloofde de koning met raad en daad bij staan

De edelman was van nu leenman of vazal en de koning was zijn leenheer

Karel gaf het gezag over een gebied wel aan de leenman, maar dat gebied werd niet het bezit van de leenman

De leenman kreeg het gebied in leen

Leenstelsel

1. De leenman mocht in het gebied belasting innen

2. Hij moest rechtspreken namens de koning en zorgen voor de veiligheid

3. En hij moest militairen leveren voor het leger van de koning

Als Karel in een paleis verbleef, riep hij leenmannen uit de omgeving bijeen om te overleggen, conflicten op te lossen en wetten bekend te maken

Ook stuurde hij boodschappers met brieven naar leenmannen die ver weg woonden

Dit bestuursysteem met leenheren een leenmannen heet het leenstelsel of feodalisme

Politieke verdeeldheid

Na de dood van Karel in 814 werd hij opgevolgd door een aantal zwakkere vorsten

Er ontstond verdeeldheid en het rijk viel uiteen in twee rijken: het West- en Oost-Frankische rijk

Onder de zwakke koningen veranderde de verhouding tussen leenheren en leenmannen

Hertogen en graven behandelden hun gebied steeds meer als hun eigen bezit, terwijl ze het in leen hadden

De zwakke koningen stonden toe dat het gezag over een gebied erfelijk werd

Verdeling van het Frankische rijk na de dood van Karel

Een onveilige tijd

In de 9e en 10e eeuw werd Europa minder veilig door invallen van Vikingen

Vikingen waren Germanen uit Scandinavië die met hun boten langs de Europese kusten en rivieren kerken en stadjes aanvielen

Door de groeiende onveiligheid gingen edelen kastelen bouwen om zichzelf en hun volk te beschermen

De eerste kastelen waren van hout en later van steen

Edelen namen voetsoldaten en ridders (militairen te paard) in dienst om te zorgen voor orde en veiligheid in hun gebied

Het muiderslot

Een kasteel van hout uit de vroege middeleeuwen

Politieke verdeeldheid

De hoge edelen gingen zelf leenmannen benoemen

Deze achterleenmannen waren trouw aan hun eigen leenheer en bestuurden namens hem een kleiner gebied

Ook deze achterleenmannen gingen zich steeds minder aantrekken van hun leenheer en hun gebieden zelfstandig besturen

Door deze politieke verdeeldheid waren er veel conflicten en oorlogen tussen koningen, hoge edelen en lage edelelen

Ridders

• In de middeleeuwen (500-1500) waren ridders het krachtigste onderdeel van van de legers in Europa
• De eerste ridders waren soldaten uit de legers van de edelen
• Vanaf 1100 konden alleen edelen nog ridder worden
• Zij moesten zich ridderlijk gedragen: moedig, trouw en rechtvaardig
• Vorsten organiseerden toernooien waarin ridders zich konden bewijzen

Ridders droegen een helm ter berscherming

Op hun lichaam droegen ridders een ijzeren harnas

Ridders streden te paard

Zet de woorden op de juiste plek in de tekst.

Hoe bestuurde Karel de Grote zijn Rijk?

Na het einde van het ...... komen in Europa de ...... aan de macht. Hun koning ...... kon niet alles alleen besturen. Daarom leent hij stukken land uit aan ...... Zij besturen dat stuk land voor hem. In ruil daarvoor ...... ze belasting, hielpen hem in een ...... en zworen ...... aan hem. Deze manier van besturen noemen we het ...... Ridders waren ...... te ...... en moesten ...... voor de leenheer als er een oorlog was. 

Romeinse Rijk

Friezen

Franken

Karel

Clovis

leenmannen

leenheren

betalen

kregen

oorlog

vrede

trouw

voet

leenstelsel

soldaten

paard

vechten

Wie nam de macht van de Romeinen in West-Europa over?

Hoe noemen we deze nieuwe periode?

1. Romeinse tijd
2. Middeleeuwen
3. Middeneeuwen
4. Griekse tijd

Omhakken van heilige bomen. Germanen geloofde niet in één god als de Christenen maar in meerdere goden. Karel de Grote wilde dat iedereen in zijn rijk Christelijk was en verbood andere geloven. 

In Rome woont de paus. Hij is het hoofd van de kerk en dus van alle christenen. Rijke mannen (Edelen) vinden dat hij zijn werk niet goed doet en sluiten hem op. De paus ontsnapt uit zijn kerker en vlucht naar Karel die de paus gehoorzaamt. Die zorgt ervoor dat de paus weer de baas wordt in Rome. Als dank kroont de paus hem in het jaar 800 tot Keizer

Na veel veldtochten is Karels rijk bijna net zo groot als Europa nu. Hij is de eerste met zo'n groot land na de Romeinen. Daarom noemen we hem ook wel Vader van Europa. Rust en eenheid is belangrijk in zo'n enorm rijk. Daarom laat Karel alle wetten en regels opschrijven en zorgt hij ervoor dat iedereen zich daaraan houdt.

Karel de Grote is de koning. Waarschijnlijk krijgt hij die bijnaam omdat hij zo'n groot rijk bezit. Maar hij is zelf ook groot. In de middeleeuwen zijn de mensen kleiner dan nu. Karel is 1 meter 84 en steekt met kop en schouders boven de meeste mensen uit

In de middeleeuwen kunnen veel mensen niet lezen en schrijven. Zelfs de koning niet! Als Karel een handtekening moet zetten zet hij alleen een klein streepje in het midden. Maar Karel de Grote vindt het belangrijk dat meer mensen dat leren. Daarom moeten de monniken nieuwe letters ontwikkelen. Die zijn makkelijker te lezen. We gebruiken ze nog steeds. Ook komen er scholen voor rijke jongens. Die kunnen Karel later helpen zijn rijk te besturen. 

Het is niet makkelijk om zo'n groot land te regeren. Je weet nooit of ergens een opstand uitbreekt. Karel reisde eerst zijn hele rijk door, maar daar heeft Karel iets op bedacht. Hij geeft Edelen en geestelijken (leenmannen) een stuk land te leen. In ruil daarvoor zweren deze leenmannen trouw aan de koning. En ze moeten veel doen: de rust bewaren, wetten uitvoeren en soldaten sturen voor zijn leger.

Als Karel ouder wordt wil hij niet meer zoveel reizen. Daarom zoekt hij één plek om te wonen. Hij kiest voor de stad Aken en bouwt er zijn belangrijkste palts (Paleis en kasteel). Karel de Grote sterft als hij 72 is. Dat is erg oud voor die tijd. Zijn zoon Lodewijk de Vrome volgt hem op.

Na Karels dood verschijnen er veel verhalen over hem. Een van de beroemdste is 'Karel en Elegast'. Dat verhaal wordt rond het jaar 1250 geschreven - meer dan 400 jaar na zijn dood! Voor ons zijn die middeleeuwse verhalen moeilijk te lezen. De taal is heel anders en de spelling ook.

Karel en Elegast' begint met een droom. Een engel fluistert Karel in dat hij moet opstaan om te gaan stelen. Karel wil niet (want wat als hij betrapt wordt?), maar hij is een gelovig man, dus hij gehoorzaamt de engel toch. In het pikkedonker gaat hij naar buiten. In het bos wordt hij aangevallen door een zwarte ridder. Karel verslaat hem en ontdekt dat hij Elegast heet. Op het eind van het verhaal weet je waarom de engel Karel op pad heeft gestuurd…

Karel wil goede vrienden blijven met de landen om hem heen. Hij is rijk en geeft graag dure cadeaus. Daarmee maakt hij veel indruk op andere staatshoofden. Maar zelf krijgt hij het meest bijzondere geschenk… de witte olifant Abul Abbas. Karel krijgt hem van Harun-al-Rashid, de kalief (hoofd van de gelovigen) van Bagdad. Dit is nu de hoofdstad van Irak.

Meer weten?

https://www.canonvannederland.nl/nl/kareldegrote