2: Schatkist aarde (havo)

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 3

H2: Schatkist aarde

§1: Het gezicht van de aarde verandert

buiteNLand 3H

H2: Schatkist aarde

§1: Het gezicht van de aarde verandert

Wat gaan we doen?

• Controle spullen
• Uitleg 2.1
• Maken 2.1

Leerdoelen

• Je weet hoe de aarde veranderde in de afgelopen 4,5 miljard jaar;
• Je begrijpt waardoor het leven op aarde grote veranderingen onderging;
• Je kunt met behulp van de geologische kalender verschillen tussen perioden aflezen.

Toetsweek toets:

H2 Paragraaf 1 t/m 3 + Begrippen 4 en 5

Grote veranderingen

• Gloeiend hete vuurbal > Leefbare planeet met organismes
• Vulkanisme zorgen voor CO2 en waterdamp in de atmosfeer
• Oceanen ontstonden
• Aarde koelde af verder af en werd leefbaarder
• Bacteriën waren super belangrijk in het proces > zuurstof

H2: Schatkist aarde

§1: Het gezicht van de aarde verandert

Uitleg

Precambrium

• eerste continenten verschijnen
• aarde bevroor meerdere malen
• alleen leven onder water
• aan het einde ontstonden de eerste levensvormen op het aardoppervlak

Paleozoïcum

• continenten bewegen naar elkaar toe
  
• supercontinent Pangea is gevormd

Mesozoïcum

• planten en dieren veranderen
• tijdperk van de dinosauriërs
• Pangea valt uit elkaar en huidige continenten ontstaan

Kenozoïcum

• uitsterven van dinosauriërs
• leven zoals wij dat nu kennen ontstaat (met aan het einde de mens)

jong

oud

Massaextinctie

440 miljoen jaar geleden werd het kouder en werden grote delen land bedekt met landijs

Massaextinctie

65 miljoen jaar geleden zorgde een grote meteorietinslag voor veel stof in de atmosfeer. Hierdoor stierven veel planten en dieren.

Geologische Tijdschaal

Indeling van de geschiedenis van de aarde

H2: Schatkist aarde

§1: Het gezicht van de aarde verandert

Leerdoelen 2.1 herhaling

• Je weet hoe de aarde veranderde in de afgelopen 4,5 miljard jaar;
  
• Je begrijpt waardoor het leven op aarde grote veranderingen onderging;
  
• Je kunt met behulp van de geologische kalender verschillen tussen perioden aflezen.

H2: Schatkist aarde

§1: Het gezicht van de aarde verandert

Maken

Hoe?

• Zelfstandig of samenwerken in tweetallen op zachte toon of fluistertoon
• Kom je er (samen) niet uit? Lees eerst het LB nog eens door.
• Kom je er nog steeds niet uit? Steek je vinger op.

Wat ga ik doen?	Benodigdheden?
Lezen 2.1	je boek
Maken 2.1 (1 t/m 7)	je boek

Huiwerk

-Volgende les

1. Spullen mee

2. Maken opdrachten 2.1 

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

buiteNLand 3H

• mobiel in telefoontas
  
• open je boek
  
• Pak je aantekeningenschrift

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Wat gaan we doen?

• Herhaling
  
• Uitleg 2.2
• Maken
• Huiswerk

Leerdoelen

• Je weet hoe een fossiel in een gesteente terechtkomt;
• Je begrijpt waarom bodemlagen en fossielen veel kunnen vertellen over de geologische geschiedenis van de aarde;
• Je kunt met behulp van voorbeelden de relatieve en absolute ouderdom van bodemlagen vaststellen.

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Leerdoelen 2.1 herhaling

• Je weet hoe de aarde veranderde in de afgelopen 4,5 miljard jaar;
  
• Je begrijpt waardoor het leven op aarde grote veranderingen onderging;
  
• Je kunt met behulp van de geologische kalender verschillen tussen perioden aflezen.

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde:

• Fossielen: een (versteend) overblijfsel of afdruk van een dier of plant
• Gesteenten

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde:

• Fossielen
• Gesteenten

Mammoet op bodem Noordzee

De vondst van een mammoet op de bodem van de Noordzee vertelt dat:

• het klimaat kouder was;
• de Noordzee droog lag

Kalksteen

De vondst van kalksteen vertelt dat:

• er een zee gelegen heeft;
• in die zee zeedieren met kalkskeletjes zwommen die naar de bodem zakten

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde:

• Fossielen
• Gesteenten

Sedimentgesteenten

Gesteenten (zand en klei) worden laag voor laag afgezet. De onderste laag is het oudst, de bovenste laag het jongst. Na miljoenen jaren zijn de lagen weggezakt en tot sedimentgesteente samengeperst.

Stollingsgesteenten

Stollingsgesteenten zijn gevormd door vulkanische activiteit. Graniet is ontstaan door ondergronds gestold magma. Wanneer je graniet tegenkomt weet je dat er ooit een vulkaan heeft gestaan.

Metamorf gesteenten

Metamorf gesteente is een sediment- of stollingsgesteente dat onder invloed van temperatuur en druk is veranderd. Vb: kalksteen veranderd in marmer.

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde.

Om te bepalen hoe oud een laag is kun je de relatieve en absolute ouderdom bepalen.

relatieve ouderdom	absolute ouderdom
de laag bovenop is de jongste laag de laag onderop is de oudste laag	door radioactief materiaal in gesteente te meten kan de ouderdom bepaald worden

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Leerdoelen 2.2 herhaling

• Je weet hoe een fossiel in een gesteente terechtkomt;
  
• Je begrijpt waarom bodemlagen en fossielen veel kunnen vertellen over de geologische geschiedenis van de aarde;
  
• Je kunt met behulp van voorbeelden de relatieve en absolute ouderdom van bodemlagen vaststellen.

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Maken

Hoe?

• Zelfstandig of samenwerken in tweetallen op zachte toon of fluistertoon
• Kom je er (samen) niet uit? Lees eerst het LB nog eens door.
• Kom je er nog steeds niet uit? Steek je vinger op.

Wat ga ik doen?	Benodigdheden?
Lezen 2.2	LB 32-33
Opdracht 1-2-3-4-5-6-7-8	WB 32-33

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Pak je boek en je aantekeningenschrift. 

wb. open op blz. 32

buiteNLand 3H

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Wat gaan we doen?

• Herhaling
  
• Uitleg 2.3
• Maken
• Huiswerk

Leerdoelen

• Je weet dat er afhankelijk van hoe ze zijn ontstaan verschillende soorten delfstoffen zijn;
• Je begrijpt het verschil in ontstaanswijze tussen ertsen en fossiele brandstoffen;
• Je kunt met behulp van kaarten belangrijke vindplaatsen van delfstoffen aangeven.

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Leerdoelen 2.2 herhaling

• Je weet hoe een fossiel in een gesteente terechtkomt;
  
• Je begrijpt waarom bodemlagen en fossielen veel kunnen vertellen over de geologische geschiedenis van de aarde;
  
• Je kunt met behulp van voorbeelden de relatieve en absolute ouderdom van bodemlagen vaststellen.

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Stoffen die wij uit de grond halen en nuttig zijn voor de mens heten
delfstoffen.

Metalen	Fossiele brandstoffen	Diverse grondstoffen
vb. ijzer, aluminium, goud, indium, tentaal, lithium	vb. steenkool, aardolie, aardgas	vb. keukenzout, grind, kalksteen
gewonnen uit ertsen die meegenomen worden uit de aardmantel door magma: - ijzererts - koperts - zilvererts - gouderts

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Ertsen worden gewonnen in:

Dagbouw	Schachtbouw
Winning van delfstoffen in de openlucht	Winning van delfstoffen ondergronds

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Stoffen die wij uit de grond halen en nuttig zijn voor de mens heten
delfstoffen.

Metalen	Fossiele brandstoffen	Diverse grondstoffen
vb. ijzer, aluminium, goud, indium, tentaal, lithium	vb. steenkool, aardolie, aardgas	vb. keukenzout, grind, kalksteen
gewonnen uit ertsen die meegenomen worden uit de aardmantel door magma: - ijzererts - koperts - zilvererts - gouderts	ontstaan door het inkolingsproces

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Het inkolingsproces van:

Steenkool
Aardolie en aardgas

1. Planten gaan dood;
2. Plantenresten komen onder water te liggen;
3. Plantenresten komen onder aarde te liggen;
4. Druk vormt de planteresten eerst om in veen, dan in bruinkool en dan in steenkool
5. Aardgas stijgt omhoog (en wordt soms gevangen).

1. Plankton (kleine zeediertjes) gaan dood;
2. Dik pakket met dood plankton raakt bedekt onder sedimenten;
3. Druk en temperatuur neemt toe;
4. Chemisch proces zet plankton om in aardolie;
5. Aardgas stijgt omhoog (en wordt soms gevangen).

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Maar delfstoffen raken op, doordat de vraag naar (complexe) producten blijft stijgen. De meest schaarse delfstoffen zijn antimoon, goud, zink en molydbeen.

Let op! Dit is niet hetzelfde als zeldzaam!

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Leerdoelen 2.3 herhaling

• Je weet dat er afhankelijk van hoe ze zijn ontstaan verschillende soorten delfstoffen zijn;
  
• Je begrijpt het verschil in ontstaanswijze tussen ertsen en fossiele brandstoffen;
  
• Je kunt met behulp van kaarten belangrijke vindplaatsen van delfstoffen aangeven.

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Maken

Hoe?

• Zelfstandig of samenwerken in tweetallen op zachte toon of fluistertoon
• Kom je er (samen) niet uit? Lees eerst het LB nog eens door.
• Kom je er nog steeds niet uit? Steek je vinger op.

Wat ga ik doen?	Benodigdheden?
Lezen 2.3	LB 34-35
Opdracht 1-2-3-4-5-6-7	WB 34-35

H2: Schatkist aarde

Cosmos: the lost worlds of planet earth

buiteNLand 3H

• mobiel in telefoontas
  
• open LessonUp 
  

H2: Schatkist aarde

Cosmos: the life of worlds on planet earth

Kijkvragen

1. Waardoor konden insecten groter groeien dan vandaag de dag?
2. Hoe wordt het begrip fossiel uitgelegd?
3. Wat is het gevolg van het verbranden van de Carboon-bossen tijdens het Perm in huidig Siberië?
4. Wat is Pangea?
5. Wat was het bewijs voor continental drift?
6. Hoe lang duurde het voordat een woestijn de middellandse zee werd?
7. Waarom gingen primaten lopen?

1. Er was 2x zoveel zuurstof dan vandaag
2. Het dode hout wordt cel voor cel vervangen door mineralen
3. Co2 in de lucht leidde als gevolg van klimaatverandering (afkoeling en opwarming in relatief korte perioden) tot een massaextinctie in het Perm
4. Een supercontinent tijdens Perm-Trias
5. Aardbevingen gemeten in het midden van de Atlantische oceaan kwamen overeen met een eerdere tekening van de midoceanische rug (=breuk)
6. Minder dan 1 jaar
7. De bomen waarin de primaten leefden stierven uit en werden zij gedwongen om op de grond te overleven

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

buiteNLand 3H

• mobiel in telefoontas
  
• open LessonUp 
  

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Wat gaan we doen?

• Uitleg 2.4
  
• Maken
• Huiswerk

Leerdoelen

• Je weet welke delfstoffen in Nederland gevonden worden en hoe ze ontstonden;
• Je begrijpt waarom Nederland wat delfstoffen betreft afhankelijk is van het buitenland;
• Je kunt met bodemdoorsneden aangeven waar aardolie, aardgas en aardolie in de Nederlandse ondergrond voorkomen.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

In Nederland kennen we verschillende delfstoffen:

• steenkool
• aardgas
• kalksteen
• zand
• klei

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: aardgas en steenkool

In Nederland zijn we rijk geworden door de grond uit Groningen (aardgas) en Limburg (steenkool). We zijn nog niet van het gas af, maar de laatste Limburgse mijnen hebben 40 jaar geleden al hun deuren gesloten. Steenkool bleek te vervuilend, het mijnen werd te duur en aardgas was een goedkoper alternatief.

Dit aardgas is opgeslagen in het reservoiregesteente,

en is afkomstig uit het moedergesteente.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: kalksteen

Maar Limburg heeft nog een andere delfstof: kalksteen. 

Dit gebied is tijdens het Krijt een subtropische ondiepe zee geweest waar schelpen en kalkskeletjes van dode diertjes zich ophoopten. Na miljoenen jaren van druk werd dit kalksteen, een sedimentgesteente.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: zand

Een andere nuttige delfstof is zand. Het wordt gebruikt als ophoog- en bouwmateriaal.

 Dit is tijdens het Pleistoceen afgezet door:

• rivieren in het pleistoceen
• landijs tijdens ijstijden
• wind na ijstijden

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: klei

Door deze zelfde rivieren wordt ook klei afgezet. Deze kleine korrels dwarrelen neer bij een overstroming. Deze klei wordt gebruikt om bakstenen van te maken.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

Ondanks deze grote hoeveelheid aan delfstoffen is Nederland alsnog afhankelijk van de import:

• steenkool, aardolie en aardgas
• alle metaalertsen
• 28 kritische metalen

Uitstapje: China de nieuwe wereldmacht?

Ik verwacht dat China in 2049 ...

... de enige wereldmacht is

... naast de VS en Rusland een wereldmacht is

... nog steeds een opkomende economie is

... geen economie meer heeft

Hoe kan Nederland toch minder afhankelijk worden?

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

Hoe oud is de grond onder je voeten?

1. Ga naar https://www.dinoloket.nl/ondergrondmodellen
2. Zoek je huis op de kaart
3. Vink in de legenda 'BRO DGM v2.2' aan
4. Zet een boring op de plaats van de huis
5. Blijf met je muis boven een kleur staan om te lezen hoe oud de laag is. Tip: soms moet je daarvoor even Google openen! 
6. Maak een tijdlijn van je bevindingen met een legenda hoe oud de lagen zijn.
7. Extra vraag: waarom zou jij wel of niet rijk worden als je de grond onder je huis verkoopt?

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

Nederland kan recyclen, hergebruik
en substitutie door een beter productonderwerp te ontwikkelen. Dit kan in de vorm van een circulaire economie.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Leerdoelen 2.4 herhaling

• Je weet welke delfstoffen in Nederland gevonden worden en hoe ze ontstonden;
  
• Je begrijpt waarom Nederland wat delfstoffen betreft afhankelijk is van het buitenland;
  
• Je kunt met bodemdoorsneden aangeven waar aardolie, aardgas en aardolie in de Nederlandse ondergrond voorkomen.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Maken

Hoe?

• Zelfstandig of samenwerken in tweetallen op zachte toon of fluistertoon
• Kom je er (samen) niet uit? Lees eerst het LB nog eens door.
• Kom je er nog steeds niet uit? Steek je vinger op.

Wat ga ik doen?	Benodigdheden?
Lezen 2.4	LB 38-39
Opdracht online	WB 42-43

H2: Schatkist aarde

PO 1: Big history product

buiteNLand 3V

• mobiel in telefoontas
  
• open LessonUp 
  

H2: Schatkist aarde

PO 1: Big history product

Les 1

• Introductie PO1 + klein voorbeeld PO1
• Planning en onderwerp op laptop maken en inleveren op ELO - Opdrachten voor 1p

Les 2

• Werken aan PO1
• Planning bijwerken
• Geotour voor feedback inleveren op ELO - Opdrachten, voor het einde van les 3

Les 3

• Feedback verwerken en voor de definitieve deadline inleveren op ELO - Opdrachten