3.4 Erfelijkheid: stambomen

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo k, g
• Leerjaar 3

B4: Stambomen

Th3: Erfelijkheid

Welkom klas 3

Ben jij klaar voor deze les?

- boek + aantekeningenschrift + etui op tafel..

- jas uit en tas op de grond ...

- mobiel + oordoppen in je tas...

- kauwgom/snoep in de prullenbak...

MOOI, dan kunnen we beginnen!

Leerdoelen vandaag

Aan het einde van deze les:

• weet je hoe een stamboom eruit ziet
• kun je uit een gegeven stamboom afleiden welke genotypen de individuen hebben, welk gen dominant is en welk gen recessief is
• kan je je eigen stamboom maken (Huiswerk!)
• weet je hoe een erfelijke eigenschap aan een stamboom wordt gekoppeld

Wat gaan we vandaag doen?

• leerdoelen vandaag
• nieuwe theorie: 3.4 stambomen
• zelf aan de slag (Huiswerk)
• herhalen leerdoelen
• afsluiten les

Belangrijke begrippen

• Genotype
• Fenotype
• Homozygoot (D of r)
• Heterozygoot
• Recessief
• Dominant

Een stamboom

Stamboom

1. In een stamboom kan je zien van wie iemand afstamt.

2. In een stamboom kun je zien hoe een eigenschap in een familie is doorgegeven.

3. Een rondje is altijd een vrouw en een vierkantje is altijd een man.

Werkblad stambomen

stamboom van een gezin (staat ook in het boek)

oefenen stambomen

Ouders (P): beide zwart haar 

kinderen (F1): 2 kinderen hebben zwart haar, 1 dochter heeft blond haar

Werkblad stambomen

Met behulp van de stamboom gaan we achterhalen welk genotype de leden van het gezin hebben voor de eigenschap haarkleur.

Hiervoor volgen we een stappenplan.

oefenen stambomen

Stap 1: stel vast welk fenotype elk gezinslid heeft

(fenotype is je uiterlijk, is genotype + milieu)

oefenen stambomen

Beide ouders hebben hetzelfde fenotype (bruin haar). 

Eén kind heeft een ander fenotype: Zij heeft blond haar.

Daardoor weet je zeker dat dit kind homozygoot recessief is voor dit gen.

Het genotype van dit kind is aa.

oefenen stambomen

stap 3: schrijf bij de stamboom wat je nu weet over het genotype van de overige gezinsleden.

oefenen

De gezinsleden met een dominant fenotype hebben in elk geval één dominant gen in het genotype.

Bij deze personen geef je het dominante gen aan met A.

oefenen

stap 2: stel het genotype vast van het kind met het afwijkende fenotype

stap 4: zet voor zoveel mogelijk gezinsleden het genotype voor deze eigenschap

Conclusie

Beide ouders hebben donker haar. Zij kunnen alleen een kind krijgen met blond haar als ze allebei heterozygoot zijn.

Beide ouders hebben dus het genotype Aa.

Omdat beide ouders heterozygoot zijn, kan je niet vaststellen wat het tweede gen is bij de kinderen met donker haar. Zij kunnen homozygoot dominant zijn of heterozygoot.

Hoe kan je alle genotypes invullen in een stamboom?

(probeer het in te vullen op een kladblaadje)

Tip 1:  zoek twee ouders met hetzelfde fenotype en een kind met een ander fenotype

schrijf nu eerst op wat je weet

Donker haar is dominant

Rood  haar is recessief

AA  donker haar, homozygoot

Aa  donker haar, heterozygoot

aa  rood haar, homozygoot

Tip 2:  Je kunt nu de recessieve eigenschap invullen 

Daar is het genotype aa van

Hans en Karin hebben allebei donker haar, maar hun zoon Stefan heeft rood haar. 

Dit betekent dat:

Hans en Karin heterozygoot zijn.

Donker haar dominant is

Rood haar recessief is

Tip 3:  Nu kan je stap voor stap de andere genotypes invullen. Soms weet je gewoon niet zeker welk genotype een persoon heeft!!

aa rood haar

aa rood haar

aa rood haar

aa rood haar

aa rood haar

Donker haar

Heeft 1 ouder die rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Heeft 1 ouder die rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Heeft 1 kind dat rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Heeft 1 kind dat rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Heeft 1 kind dat rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Je hebt te weinig gegevens om te bepalen of het AA is of Aa

Donker haar

Je hebt te weinig gegevens om te bepalen of het AA is of Aa

Donker haar

Heeft 1 ouder die rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Heeft 1 ouder die rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Heeft 1 ouder die rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

Donker haar

Heeft 1 ouder die rood haar heeft (aa)

Dus heeft deze persoon a

Maar donker haar dus Aa

https:

In een stamboom staat een vierkantje voor:

1. De man
2. De vrouw
3. De kinderen

Welke eigenschap is dominant? Leg uit.

Neem de stamboom over en noteer de genotypes.

Vader en moeder Bruens hebben hetzelfde fenotype.

Dochter Edith heeft een ander fenotype

1

Vader en moeder Bruens hebben hetzelfde fenotype.

Dochter Edith heeft een ander fenotype

Je weet nu: Het fenotype van de ouders is DOMINANT

het fenotype van edith is RECESSIEF

2

Vader en moeder Bruens hebben hetzelfde fenotype.

Dochter Edith heeft een ander fenotype

Je weet nu: Het fenotype van de ouders is DOMINANT en HETEROZYGOOT

het fenotype van edith is RECESSIEF en HOMOZYGOOT

3

Vader en moeder Bruens Aa

Edith aa

broer Edith Aa of Aa

4

Of een koe roodbont is of zwartbont wordt bepaald door erfelijke factoren. Een koe en een stier, beide zwartbond en heterozygoot, krijgen twee nakomelingen. De nakomelingen krijgen samen een nakomeling die roodbont is. In de afbeelding zijn drie stambomen getekend. Welke stamboom kan de genotypen juist weergegeven?

1. Stamboom 1
2. Stamboom 2
3. Stamboom 3

Wie zijn mannen in deze stamboom?

1. Alle personen weergegeven met een vierkant
2. Alle personen weergegeven met een rondje

Het gen voor taaislijmziekte is ...

1. Dominant
2. Recessief
3. Kan ik niet uit deze stamboom halen
4. Nog nooit van die woorden gehoord

In de afbeelding is een stamboom de overerving van albinisme bij een gezin weergegeven. De ouders uit dit gezin krijgen krijgen een vierde kind. Hoe groot is de kans dat dit kind pigment heeft?

1. 25%
2. 50%
3. 75%
4. 100%

Persoon nummer 4 heeft als enige blauwe ogen (genotype is bb). De rest heeft bruine ogen. Van welke personen in deze stamboom kun je met zekerheid zeggen dat ze het genotype Bb hebben?

1. 1 en 2
2. 1 en 3
3. 2 en 3
4. 2 en 5

Bij konijnen komen verschillende vachtkleuren voor, zoals een donkere vacht en een vachtkleur die ’Himalaya-type’ wordt genoemd. Het gen voor donkere vachtkleur is dominant (A).
De stamboom in afbeelding 6 geeft de overerving van de vachtkleur in een konijnenfamilie
weer. Geef de genotypen van konijn 1, 2 en 3.

1. 1 = AA / 2 = AA / 3 = aa
2. 1 = Aa / 2 = AA / 3 = aa
3. 1 = Aa of AA / 2 = Aa of AA / 3 = aa
4. 1 = Aa / 2 = Aa / 3 = aa

Aan de slag:

Opdracht 1 t/m 5 (blz. 188-191)