6.2 - Om de macht

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Tijd van Regenten en Vorsten 

6.2 Om de macht 

kenmerkende aspecten

tijdvak 6

23. Het streven naar absolute macht.

24. De bijzondere plaats van de Republiek in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek.

25. Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.

26. De wetenschappelijke revolutie

Leerdoelen

1. Je kunt beschrijven hoe het streven naar particularisme de staatsinrichting van de Republiek heeft beïnvloed. 

2. Je kunt de verschillen van inzicht tussen staatsgezinden en Oranjegezinden benoemen.

3. Je kent de kenmerken van het Frans absolutisme.

4. Je kunt overeenkomsten en verschillen noemen tussen de staatsinrichting van de Republiek en die van Frankrijk.

Weet je nog? In 1588 besloot de Staten-Generaal geen nieuwe landsheer te zoeken. De zeven noordelijke gewesten gingen zichzelf besturen: De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. 

Vrij opmerkelijk, want overal in Europa was een vorst aan de macht. De Republiek werd bestuurd door regenten: bestuurders van de Republiek, komend uit rijke handelsfamilies. 

De macht in de Republiek was verdeeld tussen: 

Gewestelijke Staten: Elk gewest bepaalde zijn eigen rechtspraak, regels en belasting. 

Staten-Generaal: Buitenlandse politiek en verdediging van het land. Bestuurden Drenthe en de Generaliteitslanden. 

Zo overheerste het particularisme: elk gewest kon eigen regels en wetten maken. Godsdienstvrijheid, meestal protestantisme met tolerantie voor andere godsdiensten. 

In de meeste gewesten was er wel tolerantie ten opzichte van andere godsdiensten. Katholicisme werd niet verboden, maar gedoogd. Katholieken kwamen samen in schuilkerken, zoals deze in Amsterdam. (Onze lieve vrouwe op Solder).

In dit grachtenpand kwamen de katholieken in het geheim bij elkaar.

In de Republiek hadden twee functionarissen veel macht: de stadhouder en de raadspensionaris: hoge ambtenaar van het gewest Holland en voorzitter Staten-Generaal. 

Je zou de rol van de raadspensionaris een beetje kunnen vergelijken met onze M.P. Rutte. De raadspensionaris ging over de handel en het buitenlandse beleid.

De stadhouder was bevelhebber van het leger en de vloot. In sommige steden mocht hij ook de bestuurders benoemen, dat maakte dat hij enige  invloed kon hebben in de Gewestelijke Staten en in de Staten-Generaal: daarin zaten ook afgevaardigden uit de steden. 

Het leger werd betaald door de Staten Generaal. Stadhouders moesten dus opdrachten van de Staten Generaal uitvoeren. 

De raadspensionaris was de voorzitter van de Staten-Generaal en woordvoerder van het rijkste gewest Holland, een machtige positie dus. Hij ging over de handel en het buitenlandse beleid. 

In eerste instantie werkten stadhouder en raadspensionaris goed samen.

De Republiek was in oorlog met Spanje. Deze duurde inmiddels al tientallen jaren. Mensen binnen de Republiek raakten men verdeeld in twee groepen over hoe nu verder: 

Oranjegezinden: Onder leiding van stadhouder Maurits oorlog voortzetten. (bv steden die verdienden aan de oorlog)

Staatsgezinden: Onder leiding van Johan van Oldenbarnevelt de oorlog stoppen --> beter voor de handel. 

Uiteindelijk kwamen de Republiek en Spanje tot een wapenstilstand. Het Twaalfjarige Bestand: vrede tussen de Republiek en Spanje (1609-1621). Maurits, legeraanvoerder, was hier niet blij mee. 

Maar in deze twaalf jaar brak er onrust in de Republiek uit tussen gematigde en de orthodoxe protestanten. Stadhouder Maurits en Van Oldenbarnevelt kozen beide partij, Maurits voor de orthodoxen, Van Oldenbarnevelt voor de gematigden. 

De belangrijke stadhouder - en leider van het leger en zoon van Willem van Oranje - Maurits van Oranje Nassau - had  niet meer zoveel met Johan Van Oldenbarnevelt. 

Johan van Oldebarnevelt

Maurits

Oorzaken conflict Maurits en Van Oldenbarnevelt

• Slag bij Nieuwpoort 1600 maar net gewonnen
• Twaalfjarig bestand
• Religieus conflict in de Republiek tussen twee groepen:
• Orthodoxen/ contraremonstranten waaraan Maurits zich verbond
• Gematigden/ remonstranten waaraan Van Oldenbarnevelt zich verbond.
• Er dreigde een burgeroorlog in de Republiek. Van Oldenbarnevelt gaf steden toestemming om soldaten in te huren om de rust te bewaren.
• Maurits was het hier niet mee eens, en zag dit als ondermijning van zijn gezag als legerleider. 
• 29 augustus 1618 Maurits pleegt een staatsgreep, Van Oldenbarnevelt gearresteerd

Maurits wilde iedereen laten zien wie de baas was in de Republiek en liet daarom Johan Van Oldenbarnevelt oppakken en berechten. Deze werd vermoord op het Binnenhof in Den Haag wegens landverraad. 

Een politieke moord om de macht in handen te krijgen? In ieder geval geen fraaie actie...

I

De terechtstelling van Johan van Oldebarnevelt

Vrede tussen de Republiek en Spanje kwam er uiteindelijk in 1648 met de Vrede van Munster. Hierin werd door alle Europese staten de Republiek als soevereine staat gezien. 

Met de Vrede van Munster (1648) eindigt de oorlog met Spanje en wordt de Republiek erkend als soeverein: onafhankelijk en bepaalt zelf de regels en wetten.  

Belangrijk detail: Na de dood van de stadhouder Willem II, was er geen geschikte opvolger (zijn zoon moest nog geboren worden). De Staten-Generaal besloten zonder stadhouder verder te gaan.

Het eerste stadhouderloze tijdperk: 1650-1672

Het ondertekenen van de Vrede van Munster -1648

Absolutisme in Frankrijk

Vanuit Europa werd met minachting gekeken naar de Republiek, waar de stadhouder de macht moest delen met de regenten in de Staten-Generaal.

In Frankrijk lag alle macht bij de vorst: absolutisme. Lodewijk XIV had alle macht gecentraliseerd en hij negeerde zijn Staten-Generaal. Droit divin = goddelijk recht om alleen te heersen. Lodewijk verbood ook de godsdienstvrijheid. Vele Franse protestanten (Hugenoten) vluchten naar de Republiek en namen hun kennis en rijkdom met zich mee. De Republiek profiteerde van hun komst, Frankrijk leed hierdoor juist economische schade.

Mercantilisme 

Lodewijk wilde genoeg belastinginkomsten hebben voor zijn oorlogen en hofhouding. 

• Zijn minister Colbert moest daarvoor zorgen. 

Colberts financiële en economische politiek wordt mercantilisme genoemd. 

Mercantilisme

Voorbeeld: buitenlandse handel wordt tegengehouden.

Binnenlandse handel wordt bevorderd.

Tegenovergestelde van vrije handel/ economisch liberalisme

Lodewijk hield de Franse adel allemaal bij zich op zijn paleis in Versailles, zo kon hij alles en iedereen goed in de gaten houden.

Rampjaar 1672

De Republiek ontwikkelde zich tot een economisch sterke macht.

Lodewijk XIV wilde deze macht breken en sloot een verbond met Engeland en de bisdommen in Keulen en Münster om de Republiek ten val te brengen.

De Republiek moest tegelijkertijd oorlog voeren op land en op zee. Op zee werden onder leiding van Michiel de Ruyter wel overwinningen behaald op Engeland. 

Omdat de Republiek sinds 1650 geen stadhouder meer had, was  het landleger verwaarloosd. Ook ontbrak dus een sterke legeraanvoerder.

Rampjaar 1672

Het landleger was niet in staat iets te beginnen tegen de Fransen en de legers vanuit Duitsland.

De nieuw raadspensionaris Johan de Witt kreeg hiervan de schuld van het volk. Zij wilden weer een stadhouder uit het huis van Oranje.  Oranjegezinden slachtten Johan De Witt en zijn broer Cornelis gruwelijk af. 

Willem, de zoon van de stadhouder Willem II was inmiddels volwassen en  werd stadhouder Willem III. Het lukte hem de Fransen tegen te houden (waterlinie) en zijn populariteit steeg enorm. Maar omdat hij tegen de Fransen bleef vechten liep de schatkist leeg. De Gouden Eeuw was voorbij.

De lijken van de gebroeders De Witt, opgehangen op het Groene Zoodje aan de Vijverberg te Den Haag. (Jan de Baen)

Met een list werd Johan naar de gevangenis geroepen om zijn broer Cornelis te spreken (Cornelis zat vast wegens de verdenking op hoog verraad) Aan het einde van de middag drongen opgehitste, dronken en woedende schutters de gevangenis binnen en sleurden de broers naar buiten. Cornelis stierf aan de vele slagen van geweerkolven. Johan werd door notaris Van Soenen met een piek in zijn gezicht gestoken. Daarna schoot luitenant-ter-zee Maerten van Valen hem van achteren met een pistool in zijn hoofd.

De lijken werden geheel ontkleed, op het Groene Zoodje aan de wipgalg (een middeleeuws strafwerktuig) ondersteboven opgehangen.

De lijken werden opengereten en gecastreerd. Tenen, vingers, oren, neuzen, lippen en tongen werden afgesneden. De ingewanden werden uit de lichamen gehaald en volgens een ooggetuige Joachim Oudaan deels door de omstanders opgegeten of aan honden te eten gegeven

Een tong en een vinger, waarvan verondersteld wordt dat ze van de gebroeders De Witt zijn geweest, worden bewaard in het Haags Historisch Museum

Tong en vinger van gebroeders de Witt

Jan Asselijn

De bedreigde zwaan (1650)

Leerdoelen

1. Je kunt beschrijven hoe het streven naar particularisme de staatsinrichting van de Republiek heeft beïnvloed. 

2. Je kunt de verschillen van inzicht tussen staatsgezinden en Oranjegezinden benoemen.

3. Je kent de kenmerken van het Frans absolutisme.

4. Je kunt overeenkomsten en verschillen noemen tussen de staatsinrichting van de Republiek en die van Frankrijk.

kenmerkende aspecten

tijdvak 6

23. Het streven naar absolute macht.

24. De bijzondere plaats van de Republiek in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek.

25. Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.

26. De wetenschappelijke revolutie

Examentraining: zie blz 120

Video over de moord op de gebroeders de Witt. Bekijk alleen minuut 1 - 5. 

https://www.npostart.nl/de-gouden-eeuw/05-03-2013/NPS_1210678 

Link in volgende dia te openen. 

www.npostart.nl