kua 5H les 6: Muziek in Middeleeuwen

• Kunst
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Les 6: Muziek in de Middeleeuwen

Vroege middeleeuwen

500-1000

Hoge middeleeuwen

1000-1250

Late middeleeuwen

1250-1500

Renaissance

500-1000

Vroege middeleeuwen

1150-1320

ars antiqua

1320-1420

ars nova

Renaissance

Indeling in muziekstijlen in de middeleeuwen 

Historische indeling van de middeleeuwen

Functie muziek

Muziek was een essentieel en groot onderdeel van het kloosterleven. Het zingen van muziek werd namelijk gezien als een manier om God te eren. Zo werd in kloosters elke dag een mis gehouden en op acht momenten per dag werden er psalmen gezongen. Elk van de 150 psalmen kwam minimaal één keer per week voorbij. 

De muziek was niet bedoeld om van te genieten, maar om je mee te kunnen concentreren op de tekst. Het zingen van deze muziek vereiste namelijk een enorme discipline, zodat de hele geest op dat moment gewijd kon zijn aan God.

Belangrijke begrippen vanuit de kunstanalyse:

melodie, toonhoogte, tempo, ritme, dynamiek

Kijk mee in je boekje

Een dag in een klooster: sleep-work-pray-repeat

Gregoriaans

Vast onderdeel van het kloosterleven: 

het gebed. Alle 150 psalmen uit de Bijbel 

worden in 1 week tijd gezongen volgens 

vast 'rooster'. 

Vanaf 9e eeuw overal dezelfde melodieën: Gregoriaans (vernoemd naar paus Gregorius) die de gezangen verzamelde en vastlegde.

Kenmerken Gregoriaans

gezongen gebeden

• Eenstemmig, mannen of vrouwen
• geen duidelijke maat / telling
• Latijn
• A capella (stem = meest natuurlijke instrument, direct contact met God)
•  vormen: psalmodie (solo/voorzanger)- responsoriaal (koor dat antwoordt) - antifonaal (wisselzang tussen 2 koren)
• syllabisch = een noot per lettergreep OF melismatisch = meer noten per lettergreep  OF afwisselend beide: neumatisch (afwisseling tussen syllabisch en melismatisch)

Luister naar Vox Nostra Resonet . Dit fragment is tweestemmig. 

Sleep de pinnen naar de juiste antwoorden.

Melismatisch

Syllabisch

De onderstem is

De bovenstem is

Vroege meerstemmigheid 

(polyfonie): organum (± 900)

Na het Gregoriaans: ontwikkeling van de meerstemmigheid:

• parallel organum: stemmen bewegen dezelfde kant op (vaak in kwarten en kwinten, zie hierboven. Kwarten en kwinten golden in de ME als consonant).
  
• Daarna: vrij, zwevend en melismatisch organum.

Links: parallel organum

(paralelle kwarten)

Rechts: melismatisch organum

Eenstemmig

Parallel

organum

ars antiqua

Vrij

organum

Meerstemmig

Past bij soberheid van romaanse kunst en gregoriaanse muziek. De boodschap is het belangrijkste

Bij in de gotiek (hoge en late Middeleeuwen) draait alles meer om dramatiek, inleving en gevoel.

Ontwikkeling van het notenschrift: 1

Neumen: krabbeltjes boven de tekst, geheugensteuntjes voor de zangers.

De vorm van de neumen geeft het stijgen of dalen van de melodie aan.

Guido van Arezzo

991-1033

vroege middeleeuwen

Fragment

Ut queant laxis

Ontwikkeling van het notenschrift: 2

• Guido van Arezzo voegt lijnen toe om de toonhoogte nauwkeuriger te noteren.
  
• ezelsbruggetje: ut (do) - re- mi...
• vierkante noten
• muziek wordt complexer omdat mondelinge overdracht niet meer hoeft. 

Vrouwenstemmen klinken anders! Zij voegt meer melodie en grotere toonomvang toe.

1098-1179

vanaf ongeveer 10:30  hoor je de man die de duivel is. hij praat, hij zingt niet. niet goddelijk.

Polyfonie (± 1200)

• Muziek werd steeds complexer: van 2-, naar 3- en 4-stemmig. 
• Componisten van de Notre Dame, Leoninus en Perotinus 
  
• Basis = cantus firmus (oude Gregoriaanse melodie) in lange noten gezongen door tenor (hoge mannenstem), daarboven nieuwe stemmen. 
  

Van ars antiqua naar ars nova

Leoninus

Perotinus

ars antiqua

School van de Notre-Dame

• Complexer organum (meerstemmigheid)
• Vast ritmisch patroon

Fragment:

Perotinus - Viderunt omnes

Philippe de Vitry

1291-1361

ars nova (1320-1420)

• toenemende (vooral ritmische) complexiteit
• cantus firmus: een traag verlopende onderstem
• daarboven een of meerdere stemmen (hoge en lage contratenor) die in hoog tempo allerlei ritmische capriolen uithalen  
• verschillende teksten door elkaar gezongen

Fragment:

In arboris/Tuba sacre fidei/Virgo sum - Philippe de Vitry

Guillaume de Machaut

1300-1377

ars nova

Fragment:

Douce dame jolie la Morra - Guillaume de Machaut 

Wereldlijke muziek

• Weinig bewaard gebleven
  
• Waarschijnlijk eenstemmig gezongen
• Ritmischer en dynamischer dan kerkmuziek
• In de volkstaal
• Syllabisch
• Troubadours / trouvères / minnesänger (vaak zelf van adel)
• tekst moet goed verstaanbaar zijn
• Begeleid door instrumenten: harp, luit, vedel, trommels, tamboerijn.

Troubadours

Trouvères 

Wereldlijke muziek

Fragment:

Can vei la lauzeta mover - Bernart de Ventadorn

straatartiesten

Trekken rond (laag aanzien)

optredens op markten of aan het hof

soms in opdracht van de kerk 

Wereldlijke muziek

jongleurs

beroepsspeellieden (muziek, voordracht, acrobatische acts)

vaganten

rondtrekkende studenten of lage geestelijken die in het latijn zingen over actuele gebeurtenissen (maatschappijkritisch)

Minstrelen

eerste musici aan de ridderhoven. Zij zijn ook de muzikanten die van kermis naar kermis trekken om muziek te maken. Volksliedjes, volksdansjes en begeleidende instrumenten. Kunnen ook goocheltrucs en acrobatiek.

Kunstlied

Hoofse literatuur

Minnelied

Wereldlijke muziek

troubadours / Minnesangers

Troubadours (trouvères) 

-treden op aan hof

- vaak zelf van adel (hogere status)

- schreven hun liederen zelf

-couplet, refrein vorm

-volkstaal

-begeleid door instrumenten

Volkslied

Wereldlijke muziek

Fragment:

L’homme armé - anonieme componist