Les 5. 3.5 X-chromosomale kruisingen + stambomen

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 3

Welkom

Tas van tafel

Boeken + notitiespullen pakken

De kinderen van een man met bloedgroep B en een vrouw met bloedgroep A kunnen de
volgende bloedgroepen hebben:

1. Alleen A
2. Alleen AB
3. Alleen A, B en AB
4. Zowel A, B, AB als O

Hoe kun je bij een stamboom bepalen of een allel dominant of recessief is?

Leerdoelen deze les

Je leert hoe aandoeningen en ziektes overerven 

Je leert hoe je stambomen kunt aflezen en interpreteren

Monogene erfelijke aandoeningen

- Mono = één

Ziektes die op één gen staan.

Één gen - twee allelen 

Gezond allel (geen afwijking)

Allel met ziekte (allel met afwijking)

Monogene recessieve overerving

PKU is recessief allel

Heterozygote is slechts drager

Taaislijmziekte wordt veroorzaakt door slechts één gen. Een moeder met taaislijmziekte krijgt een kind met een man die slechts drager is. Wat is de kans dat het kind ook taaislijmziekte heeft? (T1)

1. 0%
2. 25%
3. 50%
4. 100%

Monogene dominante overerving

Darmkanker & alzheimer wordt veroorzaakt door dominante allelen

Ook borstkanker wordt zo overgeërfd (vrouwen met dit gen hebben 60-80% meer kans op borstkanker)

In stilte voor jezelf. Welke getallen zie je?

In stilte voor jezelf. Welke getallen zie je?

We zien de getallen 10, 74, 8 & 5. Mensen die dit niet kunnen lezen hebben last van rood-groen kleurenblindheid. Bij 1 op de 12 mannenkomt dit voor. Bij 1 op de 250 vrouwen komt dit voor.
Wat is hier aan de hand?

Geslachtsgebonden recessieve overerving

Man = XY
Vrouw = XX

Notatie hetzelfde als bij intermediaire allelen

Wat gebeurt er als een aandoening op het x-chromosoom ligt bij een vrouw? En bij een man?

Krijgt een jongen het X-chromosoom van zijn vader of moeder?
En van wie heeft hij het Y-chromosoom gekregen?

1. Het X-chromosoom kan alleen van zijn moeder komen; het Y-chromosoom alleen van zijn vader.
2. Het X-chromosoom kan alleen van zijn vader komen; het Y-chromosoom alleen van zijn moeder.
3. Het X-chromosoom kan zowel van zijn vader als moeder komen; het Y-chromosoom alleen van zijn vader.
4. Het X-chromosoom kan zowel van zijn vader als moeder komen; het Y-chromosoom alleen van zijn moeder.

Autosomaal vs X-chromosomaal

Autosomale kruisingen zijn de normale kruisingen. Zowel vader als moeder heeft twee allelen van een bepaald gen. Deze noteer je met B of b. Ook intermediair en bloedgroepen vallen onder autosomaal 

X-Chromosomale kruisingen zijn geslachtsgebonden kruisingen. Moeder heeft standaard twee allelen (want 2 keer x-chromosoom. Vader heeft standaard één allel (want 1 keer x-chromosoom). Het Y-chromosoom telt niet mee en wordt genoteerd als Y-

X-chromosomale kruising

X^A : normale ogen

X^a : kleurenblind

Y- : geen gen voor de ogen aanwezig

Een vrouw die drager is wordt zwanger van een man met normale ogen. Het wordt een twee-eiige tweeling, een jongen en een meisje. Hoe groot is de kans dat de dochter kleurenblind wordt? Hoe groot de kans op een kleurenblinde zoon?

1: bepaal genotype van ouders

2: bepaal per ouder mogelijke genotypen van geslachtscellen

3: kruisingsschema, bepaal mogelijke genotypen van het kind, bereken de kans op elk genotype

4: bepaal welke genotypen leiden tot een zoon, welke tot een dochter

5: bepaal per geslacht de kans op elk fenotype

Is uit de stamboom af te leiden of dit allel autosomaal of X-chromosomaal overerft?

1. Ja, de ziekte erft autosomaal over.
2. Ja, de ziekte erft X-chromosomaal over.
3. C. Nee, dit is niet hieruit op te maken.

X-chromosomaal of autosomaal?

De meeste kruisingen zijn autosomaal. X-chromosomaal wordt vaak benoemd in de tekst of er wordt naar gevraagd.

Onthoud:
Dominante vaders krijgen dominante dochters
Recessieve moeders krijgen recessieve zonen

Kloppen deze regels? Dan heb je bewezen dat x-chromosomaal mogelijk is. Je hebt echter nog niet uitgesloten of autosomaal ook kan. Zie de volgende opdracht

Welke stamboom klopt als het gaat over een x-chromosomale overerving?

schildpadpoes

zwarte poes

Bij katten wordt de vachtkleur onder andere bepaald door een X-chromosomaal gen met een allel voor rode vacht en een allel voor zwarte vacht. Poezen kunnen een rode vacht hebben, een schildpadvacht of een zwarte vacht. Schildpadvacht is het intermediaire fenotype.

Een poes met een schildpadvacht paart met een rode kater. Bereken de kans dat de eerste poes die wordt geboren een schildpadpoes is.

Ik snap nu X-chromosomale kruisingen

1. Ja, ik maak alleen de toetsvragen
2. Gedeeltelijk, ik maak oefen en toetsvragen
3. Nee, ik kom in KWT oefen- en toetsvragen maken
4. C + extra oefenmateriaal volgende dia