Zwarte Piet, een splijtzwam

• Zedenleer
• Secundair onderwijs

De intrede in Antwerpen dit jaar. Goed nieuws, er zijn dit jaar GEEN stoute kinderen. 

Wat vinden jullie van de figuur van Piet? 

Waar denken jullie aan bij Sinterklaas?

Vier(d)en jullie Sinterklaas?

1. Ja, vroeger
2. Ja, we vieren het nog steeds
3. Nee

Wat denk jij?
1 = Tradities veranderen niet
5 = Tradities veranderen wel

15

Wat weet je over de herkomst van Sinterklaas?

Twee priesterstudenten onderweg naar universiteit; lopen langs donker bos; avond valt en zoeken onderdak bij herbergier. 's nachts berooft de herbergier de studenten en vermoordt hen met bijl, hakt ze in kleine stukken en bewaart deze in een pekelnat. Na zeven jaar komt Sint Nicolaas langs; herbergier vraagt of hij iets wil eten. Nicolaas wil vlees uit dat ene vat in kelder. Spel is uit voor herbergier; hij wil vluchten. Sint zegt dat hij en zijn vrouw oprecht berouw moeten tonen. Vat gaat op en studenten komen er heel uit. 

Later van 2 naar 3 studenten . En nog weer later drie kinderen en herbergier wordt slager.

attributen van heilige Nicolaas: 

• drie gouden bollen
  
• zakje met goudstukken
• pekelvat / drie jongens

• geboren in Patara, ±280 na Chr.
• uit koopmansfamilie
• weldoener en priester

• christendom nog prille religie
• Nicolaas werd bisschop van Myra

3e en 4e eeuw

• ?Nicolaas werd 'Sint' Nicolaas
• patroonheilige van de zeelieden, reizigers, kooplieden, prostituees, huwbare jongeren, jonge kinderen

• ±1200: Nicolaasverering in heel Europa
  
• overal kerken, kapellen en hospitaals aan hem gewijd
•  vooral in havensteden
  
• in veel landen werd (en wordt) op 6 december de naamdag van Nicolaas gevierd

±1100-1500

• versmelting met feest van 'Onnozele kinderen' 
  
• op 6 december processie van kinderbisschop door de stad (±1300)
• daarachter scholieren: vaak als donker figuur, duivel of nar

Kloosterscholen

'Onnozele (= onschuldige) kinderen' is feest waarbij een kinderbisschop werd gekozen. Aanvankelijk op de vooravond van 28 december. Omgekeerde wereld, vergelijkbaar met carnaval. Ook lagere geestelijkheid had op 26 en 27 december een vergelijkbaar omkeringsfeest: ezels- of karrenfeest. Daar ging het ruig en losbandig aan toe. Om het kinderfeest niet te veel onder invloed van ezelsfeest te laten komen, besluit de hogere geestelijkheid de verkiezing van de kinderbisschop te verplaatsen naar 6 december, de sterfdag van Sint Nicolaas.  Sint komt dus tijdens mirakelspelen én de optocht van de kinderbisschop 'tot leven'. Optocht van de sint vindt hier zijn bestaan.

• Sinterklaasmarkt: volksfeest met geschenken
  
• 'Goed-huwelijks-man': speculaaspop (vrijer), taai-taaipop, hart van suikergoed,  vruchten, (peper)noten, marsepein (dierenvorm)
• liefdesgedichten

In de late Middeleeuwen was Sint Nicolaas een belangrijk feest. In die tijd gingen feesten vaak vergezeld van markten en kermissen. Men ging eerst naar de kerk en na de mis was er buiten van alles te doen. Zo ook op het Sint Nicolaasfeest. Deze Sint Nicolaasmarkten waren heel populair. Van heinde en verre kwamen mensen om hun Sint Nicolaas inkopen te doen. Want op Sint Nicolaas was het de gewoonte dat men cadeautjes gaf aan dierbaren, maar ook aan arme mensen.

Een bijzonder gebruik op deze markten was het geven van een speculaasvrijer. Dat was een grote speculaaspop die met goudpapier en suikerglazuur versierd was. Deze poppen kon je aan iemand geven als liefdesbetuiging. Nam het meisje de koek aan van haar potentiële vrijer dan was er al veel gewonnen. Meestal werd de verliefde jongeling enkele dagen later na kerktijd op de koffie uitgenodigd. Kreeg de jongen dan het hoofd van de koekvrijer, dan zat hij “gebakken”. Brak het meisje echter de benen van de koek af, dan kon de jongen “de benen nemen”. Een taaitaaipop aangeboden krijgen werd niet als een goed teken beschouwd.

Sinterklaas werd namelijk gezien als goedhuwelijksman (goedheiligman) en dat bleef hij dus op deze manier ook. (Denk hierbij aan de Legende van de Drie meisjes die een bruidsschat krijgen.)

• kinderbissschop verdween uit straatbeeld
  
• binnenshuis vieren
  
• Sint-lekkernijen bij bakker
• sintliedjes & schoen zetten
• onzichtbaar, maar hield jeugd goed in de gaten

17e eeuw

Johannes de doper als pop => dus katholiek gezin

Sinterklaas als opvoeder: beloner en straffer

(duivels)knecht aan zijde van de Sint

Zuid-Beieren en Oostenrijk

Krampus als hulpje Sinterklaas in Zuid-Beieren en Oostenrijk; in deze gebieden ondanks strenge katholieke geloof ook nog tot ver in 19e eeuw geloof in heksen en duiveluitdrijving door priesters; mand van marskramer om stoute kinderen mee te nemen; Krampus liep geketend aan de Sint vast = geknecht kwaad; vaak moest hij buiten huis wachten; binnen waren dan de kettingen te horen. Na praatje van de Sint mocht hij pas naar binnen. Zette daar de boel op z'n kop; kinderen bang maken; Sint moest hem dan tot de orde roepen.

Krampus strafte kinderen door hen te slaan of in zak of mand te stoppen; hoefde de heilige Sint dan niet zelf te doen.

NB rammelen met ketting: gaat 'makkers staakt uw wild geraas' over

Verschillende knechten en/of plaats- 

vervangers van Sint: Ruprecht, Krampus, 

Père Fouettard, Schmutzli of Zwarte Klaas

Gemeenschappelijk: zwartgemaakt gezicht of masker, roe, zak & ketting

(uiterlijke kenmerken van duivel, boeman of schoorsteenveger)

Frankrijk

Tjechië

Oostenrijk

Zwitserland

Als het aan jou lag, welke SINTERKLAAS zou jij kiezen?

1. Een onzichtbare Sint (17e eeuw)
2. Een chagrijnige Sint (19e eeuw)
3. Een deftige Sint (20e eeuw)
4. Een verstrooide Sint (21e eeuw)

Jouw mening:
Als het aan jou lag, welke FEESTACTIVITEITEN zou jij kiezen?

1. Bidden bij een heiligenbeeld (middeleeuwen)
2. Schoen zetten in de kerk (eind middeleeuwen)
3. Thuis snoep en een cadeau krijgen (17e en 18e eeuw)
4. Intocht en een pakjesavond (21e eeuw)

Zwarte Piet, een splijtzwam

Opwarmer

Maar voordat we echt beginnen, een opwarmer. 

Verdeel klas in duo’s (A en B). Alle leerlingen A gaan met de rug naar het bord zitten. Vertel dat er straks op het bord vier afbeeldingen verschijnen. Let op, laat de afbeeldingen pas zien als de leerlingen A met de rug naar het bord zitten! Alle leerlingen B kiezen 1 afbeelding uit en gaan zo precies mogelijk het gezicht beschrijven voor hun duo. Je mag niet dingen zeggen als: “het is het meest linker plaatje” of "de hoed is rood". Alléén het gezicht mag je beschrijven. En het belangrijkste: het woord ‘Zwarte Piet’ mag je ook niet gebruiken. Probeer dus echt te beschrijven wat je ziet. Na een paar minuten draaien alle leerlingen A om, en raden welke afbeelding hun duo had uitgekozen.

Herhaal daarna met 4 nieuwe afbeeldingen op en wisselen van rol.

Dit ga je onderzoeken:

Waarom vinden mensen Zwarte Piet racistisch?

Afbeeldingen ronde 1

Vragen voor reflectie: 

- Wat was makkelijk/ moeilijk? 

- Welke woorden heb je gebruikt? 

- Welke tip geef je mee aan je duo, die zo meteen gaat beschrijven?

A en B wisselen om!

Laat de duo's van rol wisselen, dus nu gaat de ander met de rug naar het bord zitten.

Doe dit voordat je de volgende slide laat zien, daarop staan namelijk de afbeeldingen.

Dit ga je onderzoeken:

Waarom vinden mensen Zwarte Piet racistisch?

Golliwog © Karen Arnold, Creative Commons.

Zwarte Piet © Playmobil (detail).

Bron: https://bemarket.be/nl/product/playmobil-drie-zwarte-pieten-5040-collectors-item [2-4-21].

Decoratiepop Zwarte Piet.

Bron: https://www.feestartikelen-shop.nl/product/10097672/voordelig-sinterklaas-pieten-pop-rood-35-cm.html [2-4-2021].

Adis Llorona © Llorens

Bron: https://www.bol.com/nl/p/pop-38-cm-zwart-adis-llorona/9200000052271414/ [2-4-21].

Ronde 2. Let op: het woord zwarte piet mag nog steeds niet gebruikt worden! En leerlingen mogen wederom alleen het gezicht beschrijven.

Vragen voor reflectie: 

- Welke overeenkomsten en verschillen heb je gevonden?

- Was deze ronde makkelijker, moeilijker, hoe komt dat?

Dit ga je onderzoeken:

Waarom vinden mensen Zwarte Piet racistisch?

Nabespreking: 

- Naar welke afbeelding ben jij het meest nieuwsgierig, waar zou je meer over willen weten? Waarom?

Vertel dat we deze les meer te weten komen over deze, en nog veel meer andere afbeeldingen. Waarom ziet zwarte piet eruit, zoals hij eruit ziet? Wat is de geschiedenis van Zwarte Piet? Dat gaan we samen onderzoeken.

Het uiterlijk van Zwarte Piet

Vraag de leerlingen hun ogen dicht te doen en te denken aan Zwarte Piet. Wat zien ze dan voor zich? Help met 'scannen' van top tot teen, terwijl leerlingen ogen dicht houden: hoe ziet het gezicht eruit? De haren, ogen, mond, lippen, oren? Wat voor kleren heeft Zwarte Piet aan, hoe zou je die beschrijven? Waar moet je nog meer aan denken? Etc.

Geef bij de nabespreking leerlingen de kans om nog meer details toe te voegen.

Benoem dat je dus eigenlijk ook kan kijken, met je ogen dicht. Al deze onderdelen zitten in je hoofd, en heb je wel eens in het echt gezien. Maar je hoeft niet meer naar Zwarte Piet te kijken, om ze weer voor je te kunnen zien. Dat komt doordat Zwarte Piet zo'n typisch uiterlijk heeft, en er ook steeds hetzelfde uitziet.

Kritiek op Zwarte Piet

• Op welk onderdeel van het uiterlijk van Zwarte Piet hebben mensen kritiek?
• Waarom hebben ze die kritiek?
  

Zwarte Piet © Gerard Stolk, Creative Commons (detail).

Zwarte Piet kostuum.

Bron: https://www.eventarent.be/en/themafeesten/sinterklaas/zwarte-piet-kostuum-large-rood

Vertel dat veel mensen kritiek hebben op het uiterlijk van Zwarte Piet.

Beantwoord samen de vragen op de slide.

Wat is racisme?

Veel mensen zeggen dat het uiterlijk van Zwarte Piet racistisch is. Vraag aan leerlingen wat ‘racisme’ betekent?

Op de volgende slide staat de definitie.

Wat is racisme?

Racisme is het idee dat mensen met een andere huidskleur of afkomst minder waard zouden zijn, alleen maar omdat ze een andere huidskleur of afkomst hebben.

Lees samen de definitie en koppel aan eerdere antwoorden van leerlingen.

Benoem dat we het in deze les specifiek gaan hebben over anti-zwart racisme.

- Discriminatie: ongetwijfeld valt ook de term discriminatie. Discriminatie kan een gevolg zijn van racisme. Discrimineren kan echter ook plaatsvinden op basis van iemands geloof, geslacht of seksualiteit. Alleen als je discrimineert op basis van huidskleur of afkomst, komt dat door racisme.

-Macht: racisme heeft ook te maken met macht: ook daarop gaan we inzoomen tijdens deze les.

Denk jij dat racisme ook voorkomt in België?

Ja

Nee

Laat de poll invullen.

Bespreek de antwoorden. Mogelijke opties voor bespreking:

- Hoe herken je racisme?

- Heb zelf wel eens iets gezien of meegemaakt?

- Kan racisme 'een beetje' voorkomen?

1850

1907

kinderboek van Jan Schenkman 

'Sint Nicolaas en zijn knecht'

nieuwe ingrediënten:

- moorse page als knecht

- stoomboot

- Spanje = Italië hoorde in 16e en 17e eeuw bij Spaanse Rijk. Noten, vijgen en sinaasappelen komen uit Spanje.

Waarom een knecht?

• zwarte piet als boeman
  
• 'duiveltje' naast de goede sint?
• tegenstelling goed-kwaad; licht-donker
• slavernij als inspiratiebron

prent uit 1910

• opnieuw openbare viering van sinterklaasfeest
• nu met een zwarte knecht aan Sints zijde
• gekleed als moorse page (kindslaaf) uit 17e eeuw

19e eeuw is tijd van: 

• modern imperialisme
  
• kolonialisme

Het negatieve, discriminerende beeld dat blanke mensen van gekleurde mensen (in 19e eeuw) hebben gevormd, is mede gebaseerd op een gecultiveerde tegenstelling tussen wit en zwart, tussen licht en duisternis.

• fascinatie voor de 'exotische' mens 
  
• minderwaardig geachte mensen 
  
• diep geworteld racisme

• intochten in steden en dorpen
• toenemend aantal pieten vanaf 1950 
• schoolbezoek
• gedichten en suprises als ook volwassenen gaan deelnemen aan feest

20e eeuw

Kritiek op zwarte piet

Wanneer was het eerste publiekelijke verzet tegen Zwarte Piet?

1. 1896
2. 1927
3. 1947
4. 1975

Voor zover bekend: Rotterdamse man moest voor politierechter verschijnen omdat hij een havenarbeider had gestaan. Dit omdat hij werd uitgemaakt voor zwarte piet. De man kreeg een lage boete omdat de rechter zijn motief begreep. 

• traditie => dynamisch groeps- en groeiproces
  
• Sinterklaasfeest was altijd al aan verandering onderhevig 

• traditie: er komt iets bij en er valt ook telkens weer iets af
• zodra er niets meer bijkomt, verschrompelt de traditie en dooft deze uiteindelijk als een nachtkaars uit.

www.facebook.com

Wat vinden jullie van het uiterlijk van Zwarte Piet?

😒🙁😐🙂😃

Sinterklaas is geen feest voor iedereen als er een zwarte piet bijloopt.

1. Akkoord
2. Niet akkoord

Tradities zijn belangrijk. Ze zorgen voor eigenheid, identiteit, een gedeelde cultuur.

1. Akkoord
2. Niet akkoord

Het is niet de oorsprong van het feest die telt, maar wel hoe mensen het nu ervaren.

1. Akkoord
2. Niet akkoord

Ga je voor...

1. Roetpiet
2. Zwarte Piet