De Eerste Wereldoorlog (Bovenbouw)

In deze les wordt de naam Eerste Wereldoorlog kort behandeld. Het is goed om uit te leggen dat de naam zelf pas later (vermoedelijk rond 1920) werd gebruikt en dat voor de meeste landen die erbij betrokken waren de term Grote Oorlog veel meer passend was. Het was de Oorlog die alle oorlogen zou beëindigen, waarna de kaarten in Europa voorgoed waren geschud.

Deze les start bij de Slag bij Waterloo en Congres van Wenen. Hiervoor is bewust gekozen, aangezien hier de basis werd gelegd voor een machtsevenwicht dat uiteindelijk in de tweede helft zou worden verstoord, wat op zijn beurt weer zou leiden tot de Eerste Wereldoorlog.

In deze les worden, voor de historische volledigheid, meer oorzaken van de Eerste Wereldoorlog behandeld dan de syllabus voorschrijft. Dat is niet erg, maar wellicht is het verstandig om te benadrukken welke in het examen kunnen terugkomen.

Alle oorzaken bij elkaar waren genoeg om een oorlog te beginnen, maar uiteindelijk was het bekende druppel, de aanslag op de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand door Servische nationalist Gavrilo Princip, die ervoor zorgde dat de Europese landen met elkaar in oorlog kwamen.

Dit onderwerp leent zich dan ook uitstekend om de historische vaardigheid oorzaak, gevolg en aanleiding uit te diepen. 

In principe was het al snel duidelijk dat het Duitse Von Schlieffenplan zou uitlopen op een totale ramp: als Frankrijk niet binnen een aantal weken zou worden verslagen, dan zou de hele campagne in West-Europa vastlopen in een uitzichtsloze loopgravenoorlog. 

En precies dat gebeurde dan ook: vier jaar lang strijden om een paar meter grond, daarbij soldaten degraderen tot kanonnenvoer. Nieuwe wapens, zoals gifgas, vlammenwerpers en tanks, moesten het verschil gaan maken. Toch waren de beperkingen van de eerste versies van deze wapens te groot om écht een verschil te gaan maken.

De soldaten kwamen terug met gruwelijke zichtbare- en onzichtbare wonden, zoals kapotgeslagen gezichten of het door generaals niet getolereerde Shellshock, tegenwoordig erkend als posttraumatisch-stressstoornis.

Deze les bevat een slide met daarin een getekende weergave van een Brits loopgraaf, voorzien van hotspots. Hiermee kunnen de leerlingen een 'ontdekkingsreis' maken in een loopgraaf. Door het scherm te delen met de leerlingen, kunnen zij individueel of in groepsverband op hun eigen device het leven in een loopgraaf bekijken en analyseren.

Video's:

Na drie jaar oorlog en vele doden verder is er nog steeds weinig zicht op een snelle beëindiging van de oorlog. Het keerpuntjaar 1917 brengt hierin een aantal belangrijke veranderingen. 

Allereerst is de chaos in Rusland compleet na de Februarirevolutie, waarbij na wekenlange demonstraties en stakingen de tsaar is afgezet en een voorlopige regering de macht in handen heeft. De Duitsers maken handig gebruik van de situatie door de verbannen revolutionair Lenin de mogelijkheid terug te keren naar zijn moederland. Hiermee hopen de Duitsers de chaos bij hun oostelijke vijand nog groter te maken, zodat een eventuele wapenstilstand hun kansen aan het westfront zouden worden vergroot. 

Dit plan lukt deels: na de Oktoberrevolutie komt er inderdaad een wapenstilstand die uiteindelijk zal leiden tot de Vrede van Brest-Litovsk (1918). Maar de Duitse hoop om met de extra soldaten van het oostelijk front het verschil te maken aan het Westfront blijkt ijdel.

Dit heeft alles te maken met de komst van de Amerikanen vanaf het voorjaar van 1918, het tweede keerpunt. De Verenigde Staten konden na de vele duikbootaanvallen en het Zimmerman-telegram in 1917 niet anders. Hoewel de Amerikanen pas vanaf augustus 1918 meevochten waren één miljoen nieuwe, frisse soldaten teveel voor de moegestreden Duitse soldaten.

Onderwerpen:

De oorlog is niet aan Nederland voorbij gegaan: het land kreeg last van schaarste (een duidelijk voorbeeld hiervan zit in deze les: het Aardappeloproer), oorlogsgeweld van o.a. de Onbeperkte Duikbotenoorlog en natuurlijk de miljoen vluchtelingen uit België. Eén miljoen! Het is goed om dit naast de recente vluchtelingen politiek te leggen. Niet zozeer om politiek correcte redenen, maar ook vooral om naar de aantallen te kijken: één miljoen vluchtelingen op een bevolking van rond de 6,5 miljoen Nederlanders. Wat betekent dat voor de Nederlandse bevolking in die tijd? 

De oorlog bracht ook kansen: smokkelaars zagen kansen om producten en personen van en naar oorlogsgebieden te brengen. Dit resulteerde in het aanleggen van de Dodendraad door de Duitsers. Een hekwerk met stroom dat bij aanraking vrijwel zeker de dood als gevolg had.

Mocht je in de gelegenheid om met je klas richting het Openluchtmuseum in Arnhem te kunnen afreizen, dan is dat zeker een aanrader. In het museum hebben ze een replica van de Dodendraad en kunnen de leerlingen met een zogenaamd passeursraam proberen smokkelwaar naar de andere kant van de draad te brengen zónder geëlektrocuteerd te worden.

De bijgevoegde video 14-18: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog behandelt in een klein uurtje veel van bovengenoemde onderwerpen.

Onderwerpen:

Video:

Met de komst van een miljoen Amerikaanse soldaten was de oorlog binnen enkele maanden beslecht: op 11 november 1918, om 11:00 ’s ochtends werd in een treinstel nabij het Franse Compiègne de wapenstilstand ondertekend.

Een wapenstilstand is nog geen duurzame vrede. En dat zou het eigenlijk ook nooit worden. Bij de onderhandelingen in het paleis van Versailles was al heel snel duidelijk dat Duitsland hard moest worden aangepakt. Met name Frankrijk wilde voorkomen dat Duitsland ooit in staat zou zijn om ooit nog een oorlog te beginnen. Dit bleek ook uit het uiteindelijke verdrag dat éxact vijf jaar na de aanslag op Frans Ferdinand werd ondertekend: Duitsland was niet alleen de hoofdschuldige, maar ook de grote verliezer van de oorlog. 

“Waarom hebben ze dan toch ondertekend?!”, is een vraag die dan vaak door leerlingen wordt gesteld. Heel simpel: ze konden niet anders. De ramp voor Duitsland zou wellicht nog groter zijn geweest dan de strafmaatregelen, zoals herstelbetalingen, die ze nu moesten ondergaan.

Deze les gaat ook in op de 14 punten van de Amerikaanse president Wilson, waaronder de oprichting van de Volkenbond en de wens van zelfbeschikkingsrecht voor alle volken. Met name dat laatste is uiteindelijk mede bepalend geweest voor grote delen van Europa, maar ook de latere conflicten in het Midden-Oosten.

De gevolgen van de Vrede van Versailles worden in deze les gesplitst in korte- en lange termijn gevolgen: de opkomst van Hitler en uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog.

Onderwerpen:

Video's:

GS/K/2 Basisvaardigheden

GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting

GS/K/5 Staatsinrichting van Nederland

GS/K/10 Historisch overzicht vanaf 1848

GS/V/7 Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie

GS/V/8 Vaardigheden in samenhang