De oudheid in kleur

• Gallo-Romeins Museum
• Wereldoriëntatie
• +1
• Secundair onderwijs
• Buitengewoon secundair onderwijs
• Hoger onderwijs
• Deeltijds kunstonderwijs

Introduction

In deze les maken je leerlingen kennis met beeldhouw- en schilderkunst uit de klassieke oudheid. Aan de hand van diverse kleurreconstructies kan je vormelijke kenmerken en kleurkenmerken van beelden uit diverse periodes (archaïsch, klassiek, hellenistisch en Romeinse keizertijd) bespreken. In de notepad vind je regelmatig extra informatie terug. Op het einde van de les volgt er een korte quiz om de leerstof te herhalen. Deze les werd gemaakt in het kader van de tijdelijke tentoonstelling 'De oudheid in kleur' in het Gallo-Romeins Museum (looptijd: 21 oktober 2023 - 2 juni 2024).

Instructions

Deze les kan je geven voor of na een bezoek aan de tijdelijke tentoonstelling 'De oudheid in kleur' in het Gallo-Romeins Museum. 

Je kan de les klasikaal doceren of je kan je leerlingen op eigen tempo de les laten doorlopen.

De oudheid in kleur

DE OUDHEID IN KLEUR

De reconstructies die te zien zijn in deze les (en in de tijdelijke tentoonstelling 'De oudheid in kleur') werden gemaakt door:

- Prof. Dr. Brinkmann en Dr. Koch-Brinkmann (Liebighaus Skulpturensammlung, Frankfurt am Main): alle reconstructies, met uitzondering van die van Augustus

- Vaticaanse Musea: reconstructie van Augustus

tijdlijn

ca. 700 v. Chr.

ca. 480 v. Chr.

ca. 330 v. Chr.

ca. 30 v. Chr.

284 n. Chr.

ARCHAÏSCH

KLASSIEK

HELLENISTISCH

ROMEINSE KEIZERTIJD

KLASSIEKE OUDHEID

De klassieke oudheid kan je opdelen in verschillende periodes. Deze les hanteert een politieke en kunsthistorische tijdsafbakening.

Het gaat om volgende vier periodes:  

- archaïsch (ca. 700 - ca. 480 v. Chr.)

- klassiek (ca. 480 - ca. 330 v. Chr.)

- hellenistisch (ca. 330 - ca. 30 v. Chr.)

- Romeinse keizertijd (ca. 30 v. Chr. - 284 n. Chr.) 

De eerste drie periodes behoren tot de Griekse geschiedenis, de laatste tot de Romeinse. 

tijdlijn

ca. 700 v. Chr.

ca. 480 v. Chr.

ca. 330 v. Chr.

ca. 30 v. Chr.

 284 n. Chr.

ARCHAÏSCH

KLASSIEK

HELLENISTISCH

ROMEINSE KEIZERTIJD

KLASSIEKE OUDHEID

De archaïsche periode start omstreeks 700 v. Chr. en eindigt met de tweede Perzische oorlog.

Archaïsche periode

Archaïsche periode

• Beelden gemaakt uit één marmerblok
• Stijf en statisch 
• Geen emotie, wel een archaïsche glimlach
• Vlechten die in drie partijen vallen 

• Primaire kleuren/basiskleuren (geel, rood, groen, blauw)
• Egale kleurvlakken

Vormelijke kenmerken

Kleur

ca. 700 v. Chr. - ca. 480 v. Chr.

In de archaïsche periode werden beelden (meestal) gemaakt uit één blok (witte) marmer.  Soms werd een uitstekende arm of een accessoire uit een aparte blok gemaakt en toegevoegd aan de rest van het beeld, maar dit was eerder uitzonderlijk. Van brons was er op dit moment nog geen sprake.

Doordat archaïsche beelden doorgaans uit één blok werden gemaakt, geven ze een stijve en statische indruk. Dat zie je ook aan de kledij: die is 'vlak' en vertoont weinig complexiteit. 

De beelden vertonen geen emotie. Ze hebben wel een kenmerkende, ietwat mysterieuze archaïsche glimlach.

De beelden hebben vaak een kapsel met vlechten. Deze vallen in drie partijen: een op elke schouder en een partij achteraan op de rug.

Een vlak op een beeld werd met primaire kleuren en op egale wijze ingekleurd. De detailfoto toont een kleurreconstructie van een beschilderde marmeren grafplaat.

Phrasikleia

• Gemaakt rond 540 v. Chr.

• Korè = oud-Grieks voor maagd of meisje 

• Gevonden in Attica

• Grafbeeld van een jonge vrouw (korè)

Uit één marmerblok gemaakt: stijf en statisch

Gebruik van basiskleuren (geel en rood) met gouden versiering

Wist je dat in de archaïsche periode een rode jurk met gouden versiering een typische trouwjurk was? 

Het beeld toont geen emotie maar heeft wel een archaïsche glimlach.

Vlechten in drie partijen (één op elke schouder en één op haar rug)

Egale kleurvlakken

Reconstructie van een archaïsch beeld

tijdlijn

ca. 700 v. Chr.

ca. 480 v. Chr.

ca. 330 v. Chr.

ca. 30 v. Chr.

284 n. Chr.

ARCHAÏSCH

KLASSIEK

HELLENISTISCH

ROMEINSE KEIZERTIJD

KLASSIEKE OUDHEID

Het einde van de tweede Perzische oorlog luidt het begin van de klassieke periode in. Deze tijdsperiode eindigt met de opkomst van Alexander de Grote.

Archaïsche periode

Klassieke periode

• Marmer: beelden (meestal) uit       één marmerblok; beperkte beweging mogelijk
  
• Brons: voorkeursmateriaal;  beweging mogelijk
  
• Geen emotie
  
• Idealisme

• Primaire kleuren/basiskleuren (geel, rood, groen, blauw)
• Licht- en schaduwaccenten

Vormelijke kenmerken

Kleur

ca. 480 v. Chr. - ca. 330 v. Chr.

Tijdens de klassieke periode ging de voorkeur uit naar brons i.p.v. marmer. De meeste beelden waren dan ook gemaakt uit brons. 

In klassieke marmeren beelden zat meer beweeglijkheid dan in archaïsche beelden. Maar deze beweeglijkheid was beperkt. Met brons was het mogelijk om meer beweeglijkheid toe te voegen aan een beeld.  

In deze periode vertoonden beelden geen emoties. 

Het menselijk lichaam werd geïdealiseerd/perfect weergegeven.

In het schilderstatelier werkten schilders met primaire kleuren. Ze experimenteerden ook met licht- en schaduwaccenten. Dat kan je zien op de detailfoto rechts. Je ziet dat de plooien van de jurk niet gebeeldhouwd werden, maar geschilderd. Door lijnen in donkerdere verf aan te brengen creeërden schilders een illusie van schaduw en leken de plooien dus echt.

foto klassieke

Het gezicht van de krijger vertoont geen emotie.

Riacekrijger

Gemaakt van brons: grotere beweeglijkheid

Wist je dat veel beelden in de klassieke oudheid gemaakt waren van brons? Toch zien we vandaag bijna enkel marmeren beelden uit deze periode. Hoe komt dit? De meeste bronzen beelden werden in latere eeuwen gesmolten. Het brons werd vervolgens voor andere doeleinden gebruikt (zoals de productie van wapens of werktuigen). 

Idealisme: ideale weergave van een gespierde, volmaakte krijger

• Gemaakt rond 475 - 425 v. Chr.

• Teruggevonden op de bodem van de zee voor de kust van Riace (IT) 

• De wapens en het hoofddeksel zijn een hypothetische toevoeging van onderzoekers. 

Bronzen beelden werden niet beschilderd . Toch waren ze heel kleurrijk. Dit kon door onderdelen te vergulden, verzilveren of verkoperen of door te werken met inlegwerk van sierstenen of glas.

Reconstructie van een klassiek beeld

tijdlijn

ca. 700 v. Chr.

ca. 480 v. Chr.

ca. 330 v. Chr.

ca. 30 v. Chr.

284 n. Chr.

ARCHAÏSCH

KLASSIEK

HELLENISTISCH

ROMEINSE KEIZERTIJD

KLASSIEKE OUDHEID

De hellenistsche periode begint met de opkomst van Alexander de Grote en eindigt met de verovering van Egypte door Octavianus (later Augustus).

Archaïsche periode

Hellenistische periode

• Beelden in marmer en brons
• Marmer: beelden (meestal) uit meerdere stukken samengesteld
• Complexe bewegingen (in marmer en brons)
• Emotie
  
• Realisme

• Pastelkleuren; verschillende kleurlagen over elkaar & kleurovergangen
• Licht- en schaduweffecten
  

Vormelijke kenmerken

Kleur

ca. 330 v. Chr. - ca. 30 v. Chr.

Na een periode waarin voornamelijk bronzen beelden gemaakt werden, kreeg marmer opnieuw een centrale plek in de Griekse beeldhouwkunst. Toch werden er ook in de hellenistische periode nog veel bronzen beelden gemaakt.

De marmeren beelden in de hellenistische periode bestonden uit meerdere stukken en werden als een puzzel in elkaar gezet. Hierdoor was het mogelijk om complexe bewegingen te creëren in de beelden. Ook bij bronzen beelden was dit het geval.

Ook de kledij werd complexer, bv. door plooien te creëren in het beeldhouwwerk (zie detailfoto). 

Andere kenmerken van de hellenistische periode zijn een realistische weergave van de mens (dus ook de minder fraaie kanten) en het weergeven van emoties. 

Het kleurenpalet breidt uit: pastelkleuren maken hun intrede. Door te werken met verschillende kleurlagen over elkaar en kleurovergangen zien de (gebeeldhouwde) plooien in de kledij op de detailfoto er heel realistisch uit. 

Bokser

• Gemaakt in de periode 330-31 v. Chr. 

• Teruggevonden onder de fundering van een tempel in Rome

Op het gezicht van de bokser herken je duidelijk gevoelens zoals pijn, onzekerheid en uitputting.

Het beeld is een realistische weergave van een bokser na een gevecht:  uitgeput en met verwondingen (wondjes, een blauw oog en een bloemkooloor).

We weten niet waar de bokser in de hellenistische periode op zat. Een staaf zal het alvast niet geweest zijn. Dat is een modern hulpmiddel om het beeld tentoon te stellen.

Bronzen beelden werden niet beschilderd, maar waren toch heel kleurrijk. Zuiver koper diende om de lippen en bloeddruppels van dit beeld rood te kleuren. Voor het blauwe (rechter)oog van de bokser werd een mengeling van brons, lood en koper gebruikt.

Reconstructie van een hellenistisch beeld

tijdlijn

ca. 700 v. Chr.

ca. 480 v. Chr.

ca. 330 v. Chr.

ca. 30 v. Chr.

284 n. Chr.

ARCHAÏSCH

KLASSIEK

HELLENISTISCH

ROMEINSE KEIZERTIJD

KLASSIEKE OUDHEID

De Romeinse periode start met de verovering van Egypte door Octavianus (later Augustus). De periode eindigt in 284 n. Chr. met de start van het Dominaat.

Archaïsche periode

Romeinse keizertijd

• Beelden in marmer en brons
• Marmer: beelden (meestal) uit meerdere stukken samengesteld
• Complexe bewegingen (in marmer en brons) 
• Emotie
  
• Realisme

• Verschillende kleurlagen over elkaar & kleurovergangen
• Licht- en schaduweffecten
  

Vormelijke kenmerken

Kleur

ca. 30 v. Chr. - 284 n. Chr.

In de Romeinse keizertijd werden heel wat kenmerken uit de hellenistische periode voortgezet. 

Soms grepen kunstenaars ook wel eens terug naar kenmerken van eerdere periodes, bv. door bewust te kiezen voor archaïsche kenmerken. 

Zowel marmer als brons bleven populair. 

Net zoals in de hellenistische periode gaven beeldhouwers en schilders in de Romeinse keizertijd emoties weer en kozen ze voor een realistische weergave. 

Maar bij bepaalde beelden (van goden, helden en keizers) verkozen ze toch een geïdealiseerde weergave zonder emoties.  

De detailfoto laat zien hoe in het oog verschillende lagen licht- en donkerbruine verf over elkaar gebruikt werden om een diepbruine iris te creëren. Ook in het haar en in de wenkbrauwen zijn de kleurschakeringen duidelijk zichtbaar. Dankzij de donkere verf lijkt het alsof de golven in het blonde haar een schaduw werpen. De zwarte lijn onder het bovenste ooglid zorgt er dan weer voor dat het lijkt alsof het ooglid een schaduw werpt op de oogbol.

Reconstructie van een Romeins beeld

Augustus van 

Prima Porta

• Beeld van keizer Augustus (°63 v. Chr. - † 27 n. Chr.)

• Gevonden in de ruïnes van de  villa van zijn vrouw Livia in Rome 

• Waarschijnlijk gemaakt na zijn dood 

Het beeld is complex en lijkt in beweging. 

Het beeld werd gemaakt uit meerdere stukken marmer.

Het beeld is een ideale weergave van de keizer (en dus geen realistische).

De huid van Augustus werd op de reconstructie niet beschilderd omdat onderzoekers op het originele beeld geen kleursporen aantroffen. In de Romeinse keizertijd was het de gewoonte om de huid van beelden van goden of overledenen wit te laten. Onderzoekers vermoeden dat het beeld dus pas na Augustus' dood gemaakt is.

Wist je dat Livia pas na de dood van keizer Augustus introk in haar villa in Prima Porta? Dit maakt de aanname dat het beeld pas na de dood van de keizer gemaakt werd enkel maar groter.

Wat doet Cupido bij het been van Augustus? Cupido is de zoon van Venus en net zoals Augustus een afstammeling van deze godin. Het is dus een subtiele knipoog naar de goddelijke afkomst van Augustus.

Het gezicht van Augustus vertoont geen emotie. 

De oudheid in kleur

KLAAR OM TE QUIZZEN?

Welk kenmerk hoort niet bij een archaïsch beeld?

1. gemaakt uit één blok marmer
2. emotie
3. egale kleurvlakken
4. vlechten die in drie partijen vallen

ARCHAÏSCH

KLASSIEK

HELLENISTISCH

ROMEINSE KEIZERTIJD

Sleep het beeld naar de juiste periode.

Kan je enkele eigenschappen opsommen van beelden uit de klassieke periode
(ca. 480 v. Chr. - ca. 330 v. Chr.)?

ARCHAÏSCH

KLASSIEK

HELLENISTISCH

Sleep het beeld naar de juiste periode.

Sleep de eigenschappen naar de juiste periode.

ARCHAÏSCHE PERIODE 

(ca. 700 - ca. 480 v. Chr.)

ROMEINSE KEIZERTIJD

(ca. 30 v. Chr. - 284 n. Chr.)

Zowel marmeren als bronzen beelden

Beelden gemaakt uit één blok marmer

Stijf en statisch

Geen emotie, wel een mysterieuze glimlach

Verschillende kleurlagen over elkaar met kleurovergangen

Complexe kledij