Historische Context Duitsland in Europa: 1817-1918

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 5,6

Historische Context

Duitsland in Europa

Deel 1: 1871-1918

Feniks, Geschiedenis Werkplaats, Memo, Saga

Leerdoel

Aan het eind van deze les kun je herkennen en uitleggen wat de vorming van het Duitse keizerrijk betekende voor het machtsevenwicht

tussen de Europese grootmachten in de periode 1871-1918.

Kenmerkende aspecten

• 31: De Industriële Revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving
• 33: De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie
• 36: De opkomst van de politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme
• 40: Het voeren van twee wereldoorlogen
• 41: Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering

Van Duitse Bond naar Keizerrijk

1815-1866

• Na het Congres van Wenen (1815) waren er 39 Duitse staten, die zich hadden verenigd in de Duitse Bond
• Deze staten behielden zelfstandigheid, maar zaten wel in een Zollverein
• Otto van Bismarck (vanaf 1862 premier van Pruisen) wil de invloed van Oostenrijk op de Duitse Bond verkleinen en de macht van Pruisen vergroten

Van Duitse Bond naar Keizerrijk

1866-1871

• In 1866 verlaat Pruisen (met een aantal andere staten) de Duitse Bond uit onvrede om verder te gaan in de Noord-Duitse Bond (realisatie: 1867)
• De Oostenrijks-Pruisische Oorlog (1866) wordt gewonnen door de Noord-Duitse Bond.
• Pruisen verovert of annexeert daarna bijna alle andere Duitse staten

De Pruisische koning Wilhelm 1 en Otto van Bismarck kijken naar het slagveld tijdens de Oostenrijks-Pruisische Oorlog (1866)

De Noord-Duitse Bond

De Duitse Bond

De Noord-Duitse bond

Het Duitse Keizerrijk

De Frans-Duitse Oorlog (1)

1870-1871

• Directe oorzaak was een conflict om de troonsopvolging in Spanje: een Pruisische prins zou daar koning kunnen worden
• Frankrijk zou dan ingesloten zijn tussen twee grote 'Pruisische' landen.
• Bismarck stuurt bewust aan op een oorlog (manipulatie van Emser Depesche)
• Frankrijk reageert hierop door de Noord-Duitse Bond de oorlog te verklaren

De Frans-Duitse Oorlog (2)

1870-1871

• Tijdens de slag bij Sedan (september 1870) werd het Franse leger verslagen en koning Napoleon III gevangen genomen. 
• In Parijs werd de Republiek uitgeroepen en de stad werd maanden omsingeld
• In mei 1871 werd uiteindelijk de Vrede van Frankfurt getekend. 
• Frankrijk verloor Elzas-Lotharingen en moest een schadevergoeding betalen.

De Duitse eenwording

1871

• De oorlog én overwinning op de Fransen had sterke nationalistische gevoelens bij de Duitsers opgeroepen.
• Bismarck maakt gebruik van het momentum en krijgt Wilhelm I zover om de eerste Duitse keizer te worden
• Het Keizerrijk was een conservatieve monarchie en sterk militaristisch

De proclamatie van Wilhelm I tot Duits keizer op 18 januari 1871: in de Spiegelzaal van het paleis van Versailles werd het Duitse Keizerrijk uitgeroepen.

Door de plechtigheid in het buitenland te houden werd niet één van de Duitse staten bevoordeeld en werd Wilhelm I keizer van alle Duitsers. Daarnaast was het een vernedering voor de Fransen, die even daarvoor de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) hadden verloren.

Kaiser und Reichskanzler

• De keizer en de Rijkskanselier hebben de meeste macht
• De keizer benoemt de Rijkskanselier
  
• De Rijkskanselier benoemde op zijn beurt de ministers en kon de Rijksdag ontbinden.
  
• De Rijksdag mocht de Rijkskanselier en zijn ministers niet ter verantwoording roepen of hen tot aftreden dwingen.
  

Wilhelm I en Otto von Bismarck als hoeders van de Duitse natie en nationalisme: Wij Duitsers vrezen God en verder niets in de wereld.

Adel, Junker, officieren

Groot industriëlen, bankiers

Werknemers in dienstensector

Boeren, Arbeiders en lage ambtenaren

Maatschappijpiramide tijdens het Duitse Keizerrijk

Politieke partijen in het Keizerrijk (1)

Links

De Socialisten (SAD/SPD)

Vooral: industriearbeiders

Midden

Das Zentrum

Vooral: katholieken (ook industriearbeiders)

Rechts

Conservatieven en nationaal-liberalen

Vooral: bovenklasse 

(Junker en adel)

Vergadering van de Rijksdag in 1874, toen nog in het gebouw van het Pruisische Herenhuis in de Leipziger Straße 75.

Politieke partijen in het Keizerrijk (2)

• Bismarck, zelf Junker, richtte zijn pijlen op de katholieken en de socialisten
• Hij zag hen als grote bedreiging voor de nationale eenheid en veiligheid.
• Hij nam de socialisten via vooruitstrevende sociale wetgeving de wind uit de zeilen en trad daarnaast repressief, zonder succes, op
• Kulturkampf:  Bismarck eist van katholieken een onvoorwaardelijke trouw aan de Duitse staat. De liefde voor Duitsland was belangrijker dan trouw aan Rome
  

De zogenoemde Kulturkampf (1871-1878) was gericht tegen de katholieken. Bismarck was bang voor teveel invloed van de katholieken, met name in het zuiden van Duitsland. Deze zouden een bedreiging kunnen vormen voor de macht van de protestant-Pruisische elite.

Alliantiepolitiek van Bismarck (1)

• Duitsland is door industrialisatie een sterke economische en politieke macht geworden
  
• Duitsland is omringd door sterke landen, die de macht van Duitsland vrezen
  
• Bismarck wil machtsevenwicht bewaren door alliantiepolitiek
  
• Bismarck probeerde daarnaast vooral Engeland te vriend te houden.
  

Spotprent:

Bismarck met de touwtjes in handen. De drie mannen zijn de keizers van Duitsland, Rusland en Oostenrijk-Hongarije.

Alliantiepolitiek van Bismarck (2)

• Congres in Berlijn (1878): Bismarck nodigt landen uit om over problemen op de Balkan te praten.
  
• Conferentie van Berlijn (1884): Bismarck nodigt Europese landen en de VS uit om te praten over de koloniale verdeling van Afrika.
  
• De Conferentie van Berlijn is een voorbeeld van modern imperialisme

Weltpolitiek

1888-1918

• Nieuwe keizer Wilhelm II wil dat Duitsland een Weltmacht (wereldmacht) wordt: met veel koloniën, grote nadruk op militarisme en een sterke vloot (Vlootwet, 1888)
• Bismarcks alliantiepolitiek werd verlaten en vervangen door de zogenaamde Weltpolitik.
• Bismarck botst met Wilhelm II en wordt ontslagen

De proclamatie van Wilhelm I tot Duits keizer op 18 januari 1871: in de Spiegelzaal van het paleis van Versailles werd het Duitse Keizerrijk uitgeroepen.

Door de plechtigheid in het buitenland te houden werd niet één van de Duitse staten bevoordeeld en werd Wilhelm I keizer van alle Duitsers. Daarnaast was het een vernedering voor de Fransen, die even daarvoor de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) hadden verloren.

Gevolgen Weltpolitiek

1888-1918

• Industrie in teken van leger: Duitsland breidt oorlogsvloot enorm uit (Vlootwet 1888)
• Generaals bedenken aanvalsplannen (o.a.: Von Schlieffenplan) 
• Door de voorsprong van Frankrijk en Engeland op het wereldtoneel heeft de Weltpolitiek weinig succes en gaat Duitsland zich meer richten op Europa

De keizer van Duitsland is op reis

Von Schlieffenplan

• Duitsland was ingesloten tussen twee vijanden: Frankrijk en Rusland
• Om een tweefrontenoorlog te voorkomen wilden de Duitsers met dit plan eerst snel Frankrijk uitschakelen, om daarna Rusland te kunnen verslaan

De Eerste Wereldoorlog

1914-1918

Oorzaken en aanleiding

Oorzaak:

Wapenwedloop

Vooral tussen Engeland en Duitsland ontstaat 

een felle strijd om wie de sterkste en meeste wapens heeft

Oorzaak:

Modern imperialisme

De Europese landen willen hun macht uitbreiden in Azië en Afrika.

Oorzaak 6

Nationalisme

Extreme trots op het eigen volk en land: 'Ons land is het beste!'

Oorzaak:

Militarisme

Trots op alles wat met het eigen leger te maken heeft

Vertrouwen in de kracht van het eigen leger

Oorzaak:

Bondgenootschappen

Economische en militaire afspraken tussen de landen: 

Wij helpen elkaar!

Oorzaak:

Het Ottomaanse Rijk valt uit elkaar

Het oude rijk stond in Europa bekend als: 

de zieke man van Europa

Het oude rijk stond in Europa

bekend als: de zieke man van Europa

Rusland en Oostenrijk-Hongarije proberen gebieden af te scheuren van het Ottomaanse Rijk

Alle oorzaken zorgen voor een eplosieve situatie in Europa

Het wachten is op het aansteken van de lont...

Bosnië is in 1914 deel van Oostenrijk-Hongarije, maar niet iedereen is daar blij mee. Een groep nationalisten, de Bende van de Zwarte Hand, wil bij Servië horen en willen ver gaan om dit doel te bereiken...

Aanleiding

Gavrilo Princip vermoordt Franz-Ferdinand

De kroonprins van Oostenrijk-Hongarije bracht op 28 juni 1914 een bezoek aan de Bosnische stad Sarajevo. Daar wordt hij vermoord door de Bende van de Zwarte Hand.

Video

Van het een kwam het ander: 

Het startschot van de grote oorlog

0

De Eerste Wereldoorlog

1914-1918

Verloop en kenmerken

Loopgravenoorlog

• Het Von Schlieffenplan mislukt: de opmars van Duitsland loopt vast bij de rivier de Marne in Noord-Frankrijk (Slag bij de Marne, 1914)
• Aan beide kanten van het front worden loopgraven gegraven

Video

De Eerste Wereldoorlog:

Van het front geen nieuws

Loopgraven (1)

• De wapens zijn zo krachtig geworden, dat vechten op een open veld zelfmoord zou zijn

• Loopgraven zorgen voor meer beschutting

• In totaal wordt er aan het Westfront 40.000km aan loopgraven aangelegd

Loopgraven (2)

• De loopgraven zijn gegraven in een zig-zag-vorm: hiermee voorkom je dat een inslag van een granaat (nog meer) slachtoffers kan maken

• Om aanvallen moeilijker te maken wordt gebruik gemaakt van mijoenen kilometers prikkeldraad

• Loopgraven worden uitgebreid met complete ondergrondse kamers

Loopgraven (3)

• Generaals geloven dat massale aanvallen vanuit de loopgraven effectief zijn. Dit is maar zelden het geval: soldaten worden kannonenvoer
  

• Het gebied tussen de loopgraven wordt in vier jaar tijd compleet omgeploegd. Er ontstaat een niemandsland

Zandzakken waren gevuld met aarde en modder, en waren bedoeld om de soldaten te beschermen

In het begin van de oorlog waren de rantsoenen nog wel redelijk, maar naarmate de oorlog langer duurde, was er ook steeds minder (goed) eten.

Als de soldaten niet hoefden te vechten, speelden ze bijvoorbeeld met kaarten.

Behalve de vijand hadden de soldaten veel last van ongedierte, zoals ratten en vlooien. Sommige soldaten kwamen de tijd tussen de gevechten door met het doden van ratten.

Honden hielden de soldaten niet alleen gezelschap, ze bezorgden ook boodschappen tussen de verschillende loopgraven.

Soldaten konden vaak alleen maar overdag slapen, omdat 's nacht een goed moment was om de loopgraven van de vijanden te bespioneren. 

Met een periscoop konden de soldaten de vijand bekijken, zonder grote risico's te nemen. Een periscoop werkt met spiegels.

Er zijn duizenden brieven en dagboeken van soldaten uit de Eerste Wereldoorlog bewaard gebleven. Dit zijn tegenwoordig belangrijke en waardevolle bronnen.

Voor de veiligheid van de soldaten waren de loopgraven in zigzag-vorm.

Tussen de Noordzee en de Zwitserse grens (Westfront) wordt 40.000km aan loopgraven aangelegd.

Het gebied tussen de loopgraven wordt in vier jaar tijd compleet omgeploegd. Er ontstaat een niemandsland.

http://www.bbc.co.uk/schools/0/ww1/

360˚ video van een loopgraaf

Tijdens de video kun je alle kanten opkijken! Probeer het maar eens uit!

Op wacht staan was één van de belangrijkste taken die je kon krijgen. Op het in slaap vallen tijdens de wacht stonden zeer zware straffen.

Behalve vechten en wacht houden, waren er nog genoeg andere vervelende klusjes in een loopgraaf, zoals zandzaken bijvullen, prikkeldraad repareren of het leegmaken van de latrines (wc's)

Nieuwe wapens

• Om de loopgravenoorlog te doorbreken worden uitvindingen gedaan die zorgen voor nieuwe wapens.

• Naast generaals bepalen ook steeds meer wetenschap en techniek het verloop van de oorlog.

• De Eerste Wereldoorlog wordt 'de oorlog van de uitvinders'

Gifgas

• Gif- of strijdgassen moesten ervoor zorgen dat de vijand, in paniek, de loopgraven zouden verlaten
• De meeste gasaanvallen waren door het gebruik van gasmaskers steeds minder dodelijk voor de soldaten, maar zorgde voor brandwonden, tijdelijke blindheid en angst

Luchtschepen

• Om het slagveld beter te kunnen observeren, gebruikte men luchtschepen om de ligging van de vijandelijke loopgraven te achterhalen.
• Behalve voor observatie werden Zeppelins (type Duitse luchtschepen) ook gebruikt voor bombardementen (op Antwerpen en Londen)

Vliegtuigen

• Om voor een echte doorbraak in de oorlog te zorgen, zijn de eerste vliegtuigen nog te primitief.
• Toch beleeft de wereld de eerste luchtgevechten en bombardementen.

Vlammenwerpers

• Net als gifgas moet de vlammenwerper voor paniek bij de vijand zorgen.
• Brandende benzine wordt, soms over afstanden van honderden meters, over het slagveld gespoten

Tanks

• Hoe kom je levend bij de loopgraven van de vijand? Bouw een rijdend stalen harnas om je heen!
• Omdat de ontwikkeling ervan zeer geheim was, gebruikten de Britten de term 'tank', van watertank. Zelfs de arbeiders geloofden dat ze mobiele watertanks maakten.

Duikboten

• Duikboten bestonden al sinds de 19e eeuw, maar in de Eerste Wereldoorlog werden ze voor het eerst (met name door Duitsland) massaal ingezet.
• De Duitsers probeerden met de Onbeperkte Duikbotenoorlog (1915/1917) alle schepen (oorlogs-, koopvaardij- en passagiersschepen) tot zinken te brengen

Gevolgen

• De nieuwe wapens en oorlogsvoering laten zichtbare en onzichtbare verwondingen achter

• Van de mannen met de kapotgeslagen gezichten...

• ...tot zware psychische klachten, vaak omschreven als Shellshock

Vóór en ná:

om de verminkte mannen toch nog een leven te kunnen bieden...

...werd driftig geëxperimenteerd met plastische chirurgie en maskers

Trench Foot

• Omdat de soldaten langdurig met dezelfde laarzen en sokken in de vocht en modder moeten staan, gaan hun voeten opzwellen, infecteren en vervolgens afsterven.
• Meestal is amputatie de enige oplossing voor loopgraafvoeten

Eerste Wereldoorlog

Tweede Wereldoorlog

Bondgenootschappen

(tot 1917)

• Geallieerden: Frankrijk, Engeland, Rusland, Italië, Servië
  

• Centralen: Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Turkse Rijk, Bulgarije

Onbeperkte Duikbotenoorlog

1915/1917

De Duitsers probeerden met de Onbeperkte Duikbotenoorlog alle schepen (oorlogs-, koopvaardij- en passagiersschepen) tot zinken te brengen

Donkerblauw:

De gebieden in de zeeën waar de Onbeperkte Duikboten gold

Russische Revolutie

1917

Oorzaken

• Volk heeft het slecht: gebrek aan alles

• Verlies Russisch-Japanse oorlog (1904-1905)

• Bloedig neerslaan van opstand (1905): Bloedige zondag

• Grote verliezen in de Eerste Wereldoorlog

Bloedige Zondag

1905

• De Russische bevolking wil tijdens een demonstratie de tsaar duidelijk maken dat het niet zo goed gaat in het land én om hem te ondersteunen.
• De meeste demonstranten zijn helemaal niet tegen de tsaar!
• Toch wordt er door het leger op de demonstranten geschoten.

Russische

krijgsgevangen

• Het Russische leger is groot, maar zwak en slecht uitgerust.
• Soms hebben soldaten niet eens een wapen

Februari 1917

• Voedselrellen en stakingen

• Demonstraties tegen de Tsaar

• Voorlopige (democratische) regering

• Tsaar treedt af en wordt gearresteerd

Oktober 1917

• Onrust in Rusland blijft
  

• Duitsland(!) helpt Lenin, Rusland binnen te smokkelen (april 1917)

• Communisten o.l.v. Lenin grijpen de macht en de voorlopige regering wordt afgezet

• De Tsaar en zijn familie worden vermoord (juli 1918)
  

Vrede met Duitsland

alle grond aan de boeren

alle macht aan de sovjets

alle fabrieken aan de arbeiders

Vrede van Brest-Litovsk

1918

• Het communistische Rusland (later: Sovjet-Unie) sluit vrede met Duitsland en laat zijn oude bondgenoten, Engeland en Frankrijk, in de steek
• Let op: de Sovjet-Unie wordt geen bondgenoot van Duitsland.

De Verenigde Staten 

raken betrokken bij de oorlog 

april 1917

Oorzaken

• Het liefst zouden de Amerikanen niets met deze 'Europese' oorlog te maken willen hebben, maar...

• ...inmiddels is het 8e Amerikaanse schip door Duitsers getorpedeerd...

• ...en is ontdekt dat de Duitsers bezig zijn met het ophitsen van Mexico en Japan tegen de VS (Zimmerman-telegram)

Hoewel de Amerikanen pas vanaf augustus 1918 meevechten,

betekent de enorme hoeveelheid nieuwe soldaten en wapens

de doorslag.

Geallieerden

Engeland

Frankrijk

Rusland (tot 1917)

Verenigde Staten (vanaf 1917)

Italië (vanaf 1915)

Centralen

Duitsland

Oostenrijk-Hongarije

Turkije

Bulgarije

Klik op de vraagtekens om de zinnen te bekijken

Waarom is 1917 een keerpuntjaar?

Sleep de zinnen naar de juiste plek

Duitsland geeft zich over

Frankrijk geeft zich over

De Verenigde Staten stoppen met de oorlog

Franz-Ferdinand wordt vermoord

Na de Russische Revolutie stopt Rusland met de oorlog

Duitsland wordt bondgenoot van Rusland

De Verenigde Staten doen mee met de oorlog

Nederland wordt neutraal

Novemberrevolutie

november 1918

• In november 1918 braken in heel Duitsland opstanden uit. 
• Arbeiders en soldaten eisten sociale en politieke hervormingen.
• De legerleiding zag dit als een mooie reden om zelf geen schuld te hebben aan de verloren oorlog (later: Dolkstootlegende)
• Keizer Wilhelm II vlucht naar Nederland (10 novemer 1918)

Keizer Wilhelm II (vierde van links) neemt afscheid van zijn adjudanten op station Eijsden bij de Belgisch-Nederlandse grens op 10 november 1918 op weg naar zijn ballingschap in Nederland

Wapenstilstand

11-11-1918, 11 uur

• De vrede met de Russen had er niet voor gezorgd dat de Duitsers de oorlog het Westfront konden winnen.
• Uiteindelijk zorgt de komst van de Amerikanen voor de doorslag: na vier jaar is het voorbij voor Duitsland

Voorlopige afspraken

• "Voorstellen? Ik heb geen enkel voorstel!", aldus de Franse maarschalk Foch. Hij verwachtte alleen de totale overgave van Duitsland.

• Stoppen met oorlogshandelingen

• Terugtrekking Duitse troepen tot achter de Rijn

Deze foto werd genomen nadat de wapenstilstand was ondertekend. Op de voorgrond de Franse maarschalk Ferdinand Foch (tweede van rechts), geflankeerd door twee Britse officieren: schout-bij-nacht Hope (uiterst rechts) en admiraal Wemyss.

De Eerste Wereldoorlog

1914-1918

Afloop

Vredesonderhandelingen 

in Parijs

1919

Een wapenstilstand is nog geen vrede. Hierover werd 

tussen januari en juni 1919 onderhandeld in Versailles (bij Parijs)

Welke landen?

• Engeland (Lloyd George)
• Frankrijk (Clemenceau)
• Verenigde Staten (Wilson)
• Italië (Orlando)

• Duitsland mocht als verliezer niet meepraten

• Rusland, dat zijn bondgenoten in de steek had gelaten, was ook niet uitgenodigd

Verenigde Staten

• Duitsland straffen, maar niet al te zwaar
• Duitsland is een belangrijke handelspartner
• Wereld veilig maken, voorkomen nieuwe oorlog (14 punten van Wilson)

14 punten van Wilson

• Vrijheid voor alle volken: elk volk moet een eigen land hebben, met eigen grenzen (= zelfbeschikkingsrecht)

• Democratie voor alle landen

• Oprichting Volkenbond (voorloper Verenigde Naties: 'eerst praten, dan vechten').

Groot-Brittannië

• Duitsland straffen, maar niet al te zwaar
• Duitsland is een belangrijke handelspartner
• Kan niet al te vriendelijk zijn: het volk zit vol wraak.
• Als het kan: macht uitbreiden in het Midden-Oosten

Frankrijk

• Duitsland zwaar straffen.
• Duitsland economisch verzwakken.
• Duitsland militair verzwakken.
• Grondgebied terugpakken (Elzas-Lotharingen)
• Als het kan: macht uitbreiden in het Midden-Oosten

Verdrag van Versailles (1)

• Duitsland moet veel grondgebied afstaan (ongeveer 10%)

• Duitsland moet kolonies afstaan

• Duitsland mag geen leger meer hebben van groter dan 100.000 man

• Duitsland moet herstelbetalingen doen aan vnl. Frankrijk

Verdrag van Versailles (2)

• Duitsland mag geen grote oorlogsschepen meer hebben (bepaald gewicht)
  

• Duitsland mag geen luchtmacht meer hebben

• Duitsland moet Polen doorgang geven naar de Oostzee (Poolse Corridor)

• Grens tussen Frankrijk en Duitsland wordt gedemilitariseerd (Rijnland).

Vrede van Versailles

28 juni 1919

Exact 5 jaar na de aanslag op Franz-Ferdinand 

door Gavrilo Princip is de oorlog voorbij.

Verdrag?! Dictaat!

In Duitsland is grote onvrede en spreekt men 

liever van het Dictaat van Versailles

Gevolgen van de wapenstilstand en de vrede

• Oprichting Republiek van Weimar (Eerste democratie in Duitsland)
  

• Veel nieuwe staatjes in Europa (Polen, Joegoslavië).
  

• Verenigde Staten trekken zich terug uit de wereldpolitiek
  

Vóór...

...na

Gevolgen

• Opkomst van Hitler: hij speelt in op de Duitse onvrede over het Verdrag van Versailles

• Uiteindelijk ook de Tweede Wereldoolog, waarbij Hitler er alles aan zou doen om de gevolgen van het Verdrag van Versailles te vernietingen...en daarin ook slaagt. 

Schrijf 3 dingen op die je deze les hebt geleerd

Stel 1 vraag over iets dat je deze les nog niet zo goed hebt begrepen