Historisch Overzicht vanaf 1848 en Staatsinrichting: Het Interbellum

Voor de leerlingen is dit een relatief onbekend onderwerp. Waarschijnlijk kennen sommige leerlingen Stalin wellicht uit één van de vele Top 10: Wie is de grootste moordenaar aller tijden?'-video’s op YouTube, waarin hij regelmatig, overigens geheeld terecht, genoteerd staat. De Sovjet-Unie is voor de leerlingen meestal dat land dat zijn bondgenoten tijdens de Eerste Wereldoorlog in de steek heeft gelaten.

Deze les gaat, logischerwijs, in op de Sovjet-Unie onder Stalin en dan met name de aspecten die kenmerkend zijn in de periode 1924-1939: collectivisatie, planeconomie, persoonsverheerlijking, censuur, showprocessen en de strafkampen. Alle onderdelen zijn voorzien van uitgebreide achtergrondinformatie en sprekende beelden.

Leerlingen vinden dit over het algemeen een fascinerend onderwerp, juist om vanwege het feit dat het een keer niet over de dictatuur in Nazi-Duitsland gaat.

Voor de leerlingen vind je bij Links en Bijlagen een fotostrip over dit onderwerp, waarin alle onderdelen uit de les aan bod komen.

Mocht je tijd over hebben in de les, dan is de aflevering uit de serie In Europa over Rusland (inderdaad, die met 'het jongetje Pavlik Morozov') een absolute aanrader. Hoewel, omwille van de tijd, sommige passages kunnen worden doorgespoeld.

Wil je je eigen kennis over dit onderwerp verbreden, dan zijn de volgende, zeer leesbare én ontluisterende, boeken van historicus Orlando Figes verplichte kost : De fluisteraars: leven onder Stalin en Revolutionair Rusland. Veel beter zul je ze over dit onderwerp niet lezen.

Onderwerpen:

Video's:

De opkomst van Hitler blijft leerlingen fascineren. Al blijft er een aantal mythes over deze man bij de leerlingen rondhangen: nee, hij zelf niet Joods. En nee, hij kwam niet gelijk na de Eerste Wereldoorlog aan de macht. En nee, hij was ook niet gelijk een antisemiet. En, hoewel hij de werkloosheid in Duitsland in 1939 grotendeels had opgelost, ging het economisch weinig florissant met Duitsland met Hitler aan het roer. Een groot aantal van deze mythes worden overigens ontkracht in het leuke boek De Hitler mythes van Sjoerd de Boer. 

Wat fascinerend aan de opkomst van Hitler is, is dat een schijnbare talentloze soldaat en schilder zich kan opwerken tot demagoog, die op handen wordt gedragen door een groot deel van de bevolking. Dit is verreweg de belangrijkste vraag die leerlingen moeten kunnen beantwoorden: “Hoe is het mogelijk dat er in het Duitsland tijdens het interbellum ruimte is voor een persoon als Hitler om de macht te kunnen grijpen?”

In deze les wordt daarom ook ingegaan op Duitsland in de periode dat Hitler, na zijn volstrekt mislukte Bierkellerputsch, in de gevangenis zit: het voorzichtige herstel, dankzij het Dawesplan, en de overmoedige, en door sommigen afgewezen, Weimar Decadentie.

De wereldcrisis van de jaren 30 wordt in deze les weliswaar genoemd, maar gaat niet uitgebreid in op alle oorzaken en gevolgen in de wereld. In de les over Nederland tijdens het interbellum zal overigens uitgebreid in worden gegaan op de crisisjaren in ons land.

Deze les bevat veel informatie die geen verplichte leerstof is voor het eindexamen. Maar juist door deze achtergrondinformatie te bieden ontstaat er bij de leerlingen een veel genuanceerder beeld. 

Onderwerpen:

Personen:

Voor leerlingen is het goed om te zien op welke manier een (fascistische) politicus als Hitler doet om het bestuur van het land volledig in zijn macht te krijgen. Hitler had een gruwelijke hekel aan overleggen. Maar hij moest wel: zijn NSDAP had bij de laatste verkiezingen geen absolute meerderheid. De eerste stap was dus het monddood maken van andere partijen. Of de Rijksdagbrand nu wel of niet door de Nazi’s zelf was veroorzaakt, is van ondergeschikt belang: het Duitse parlementsgebouw brandde wél af, en dat kwam de Nazi’s goed uit. Door het volk (en de politiek) onder dwang te laten geloven dat het een communistische poging was om een staatsgreep te plegen, was de weg voor Hitler vrij om zijn machtigingswet er doorheen te drukken. De wijze waarop de leden van de Rijksdag tot deze beslissing kwamen is dubieus en weinig democratisch te noemen: het was één grote nazishow, waarbij tegenstemmen en gevaarlijke optie was.

In de hoofden van veel leerlingen is het: Hitler komt aan de macht en joden worden vermoord. Deze onjuiste voorstelling moet écht de wereld worden uitgeholpen: behalve dat Hitler in eerste instantie wel andere zaken aan zijn hoofd had, waren joden in het begin van Hitlers kanselierschap nog een (economische) macht met invloed. De Duitse bevolking zou, op dit moment, nooit zijn meegegaan in Hitler’s antisemitische en moorddadige ideeën. Hierover meer in de les over de vervolging van de joden, dat te vinden is in het volgende lesplan.

De eerste slachtoffers van Hitler waren, naast communisten en andersdenkenden, leden van zijn eigen nazipartij. Tijdens de Nacht van de Lange Messen vielen met name hier de meeste slachtoffers.

Tussen 1936 en 1938 was er sprake van een aantal goede Hitlerjaren. Hoewel dergelijke bewoordingen natuurlijk riskant zijn, waren dit voor Duitsers het teken dat het goed was dat Hitler aan de macht was gekomen. Uiteraard moest je wel bij de juiste Duiters horen... . Het is hier ook belangrijk om aan te geven dat voor veel, niet politiek geëngageerde, Duitsers een nieuwe oorlog totaal geen optie was. In tegendeel: op het moment dat hier sprake van is, daalt Hitler juist in populariteit. 

Onderwerpen:

Personen:

Daarom is er bij deze les gekozen om de theorie, de kenmerken van het fascisme, steeds duidelijk beeldmateriaal en/of herkenbare vergelijkingen tussen fascistische leiders te maken.

Fascisme is anti-democratisch en heeft terecht een ronduit negatieve lading, maar kijk wel uit met plaatsen van deze politieke stroming in de geschiedenis. Heel strikt gezien kende namelijk maar één land het fascisme: Italië, het land waar het ontstaan is. En waar het door veel mensen écht werd gezien als een serieuze oplossing voor de ellende die de toenmalige regeringen na de Eerste Wereldoorlog, in hun ogen, hadden veroorzaakt. Dit fascisme werd weliswaar overgenomen en waar nodig aangepast in andere landen, zoals bijvoorbeeld door Franco in Spanje.

Het beeld dat veel leerlingen hebben bij fascisme, kent een veel meer extreemrechts en racistisch karakter. Iets dat je uiteraard vooral terugziet bij het Nazisme in Duitsland. Op zich is dat geen enkel probleem, maar het verschil is iets dat nogal eens wordt bevraagd in eindexamens.

Deze les leent zich bij uitstek voor een klassengesprek, al dan niet gebruik makend van de werkvorm bekend-benieuwd-bewaard waarbij gebruik wordt gemaakt van een tweetal woordwebben en exit-tickets. Deze zijn terug te vinden in de les.

Tot slot: hoe goed bedoeld ook, maar waak voor eventuele vergelijkingen met hedendaags rechts-extremisme. Behalve het vlagvertoon met beruchte symboliek, heeft dit niet veel te maken met het fascisme uit de jaren ‘20 en ‘30: de historische kaders waren echt anders.

Bij video’s staat de aflevering van In Europa over Predappio, de geboorteplaats van Benito Mussolini én de plaats waar hij nog steeds op handen wordt gedragen. Hoewel soms stuitend, laat het goed zien waarom mensen destijds kozen voor een sterke leider in plaats van democratie.

Tevens is bij video’s ook de, inmiddels bijna veertig jaar oude, televisiefilm The Wave terug te vinden. Verplichte kost, en hoewel er later ook nog een Duitse remake, Die Welle, is gemaakt, werkt de originele verfilming van het boek The Third Wave van Ron Jones nog steeds het beste in de les. Ook vanwege het feit dat hij in één lesuur met de klas te bekijken is.

Onderwerpen:

Personen:

Video's:

Een economische ramp als de crisis in de jaren ‘30 was voor de politiek onder leiding van ARP-er Hendrik Colijn nauwelijks te bevatten, laat staan adequaat op te lossen. De aanpassingspolitiek was een dramatisch lapmiddel dat eerder kwaad dan goed deed. Vooral de vernederende wijze waarop werklozen en andere mensen die hulp nodig werden behandeld, is ronduit verwerpelijk geweest. Op alle mogelijke manieren werd het hulpbehoevenden duidelijk gemaakt dat het maar tweederangs Nederlanders waren: het gat in het plaatje van de fietsbelasting of het tweemaal daags stempelen. De werkverschaffingsprojecten, zoals je ze in bijna alle door de crisis getroffen landen zag, leverden vooral minder werklozen op straat op. De meeste van deze projecten waren reeds eerder gepland en konden nu relatief goedkoop worden uitgevoerd.

Over het algemeen was er berusting en ging het volk mee met de gedachte van de regering dat de crisis moest uitzieken. Toch waren er ook andere geluiden, zoals bijvoorbeeld tijdens het Jordaanoproer of de opkomst van de NSB. Die overigens vóór de oorlog nooit echt een partij van betekenis is geweest, los van de sensationele 8% van de stemmen tijdens de verkiezingen van de Provinciale Staten in 1935. Veel mensen moesten niet zoveel hebben van de gewelddadige inslag van de beweging.

Een echt alternatief voor crisis, althans op papier, was het Plan van de Arbeid van de SDAP. Dit revolutionaire plan, dat was opgesteld door o.a. de latere Nobelprijswinnaar Jan Tinbergen, gaf aan dat de overheid juist moest gaan investeren in werk en niet gaan bezuinigen zoals dat met de aanpassingspolitiek werd gedaan.

De kansen voor de SDAP vóór de oorlog kwamen te laat: pas in 1934 lieten ze hun, voor andere partijen volstrekt onacceptabele, pacifistische politiek van het gebroken geweertje los, waardoor ze in juli 1939 voor het eerst in hun bestaan in de regering kwamen. Te laat: op 10 mei 1940 begon voor Nederland de Tweede Wereldoorlog en waren er andere zorgen...

Meer informatie geven de lessen bij het schoolexamenonderwerp Sociale zekerheid en de verzorgingsstaat.

Onderwerpen:

Personen:

GS/K/2 Basisvaardigheden

GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting

GS/K/5 Staatsinrichting van Nederland

GS/K/10 Historisch overzicht vanaf 1848

GS/V/7 Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie

GS/V/8 Vaardigheden in samenhang