3 lessons Geschiedenis basisschool

Het is fascinerende tijd en zeker geen middelmatige tussenperiode: de middeleeuwen. De negatieve status die dit tijdperk in de geschiedschrijving heeft gekregen is zeker niet altijd terecht. Zeker, de middeleeuwen hadden zo hun momenten met hun langdurige oorlogen, dodelijke ziekten, almachtige kerk en onwetende burgers. Maar als je de ontwikkelingen in de middeleeuwen volgt zie je dat West-Europa langzaamaan vanuit de donkere nadagen van het Romeinse Rijk weer opkrabbelt. Zover is het nog niet bij de eerste deel van de middeleeuwen. Voor dit tijdvak, dat van Monniken en Ridders, hebben we gekozen voor de meer universele term: Vroege Middeleeuwen, hoewel deze benaming niet altijd meer wordt gehanteerd in de methoden.De Vroege Middeleeuwen kenmerken zich door het ontstaan van Frankische Rijk, met zijn bekendste koning Karel de Grote, dat voortkwam uit het vacuüm dat door de val van het West-Romeinse Rijk was nagelaten; door het leenstelsel als oplossing en ondergang voor het nieuwe bestuur; maar ook door de Angelsaksische missionarissen die zichzelf in levensgevaarlijk situaties brachten met de kerstening van delen van Europa. Het is de tijd van ridders, die als een soort huurlingen de vorsten helpen in oorlogen. Van het hofstelsel met vroonhof en horigen. En van monniken die in kloosters monnikenwerk leveren in scriptoria. Kortom: het is écht een fascinerende tijd.

In deze les wordt eerst ingegaan op de naam en periodisering van de middeleeuwen. Voor het gemak wordt in de methoden meestal uitgegaan van twee tijdvakken, Monniken en Ridders en Steden en Staten, die rond het jaar 500 beginnen en duizend jaar later eindigen in 1500 voor Christus. Dat is natuurlijk een versimpeling, en ook historici kunnen elkaar nog regelmatig in de haren vliegen als het gaat om de periodisering. De tijdbalk in deze les gaat uit van de val van het West-Romeinse Rijk als startpunt en de ‘ontdekking’ van Amerika door Columbus als eindpunt. Dit had ook de val van Constantinopel kunnen zijn, maar als je kijkt naar de benaming van de tijdvakken vóór (Tijd van Grieken en Romeinen) en ná (Tijd van Ontdekkers en Hervormers), dan is de keuze in deze les logischer.Op zich is deze les niet heel groot, maar dat wil niet zeggen dat het eenvoudig is voor leerlingen. Het feodale stelsel is best ingewikkelde materie, zeker als je er diep op zou ingaan. Voor leerlingen is deze light-versie meer dan voldoende om het systeem te begrijpen: voor een vorst als Karel de Grote was het land te groot om alleen te besturen, door gebruik te maken van leenmannen was (of leek) dit eenvoudiger. Er wordt ingegaan op de rechten en plichten van de leenmannen, maar ook op de nadelenOnderwerpen:De opkomst en ondergang van het Frankische RijkHet leenstelselPersonen:Karel de GroteLodewijk de Vrome

In principe is het een wonderlijke combinatie: een economische bloeiperiode ten tijde van een langslepende oorlog. Toch is dat precies wat er in de Nederlanden gebeurde aan het eind van de zestiende- en gedurende een groot deel van zeventiende eeuw. De Nederlandse Opstand (of minder correct: Tachtigjarige Oorlog) was weliswaar nog steeds in volle gang, maar het slagveld had zich inmiddels steeds meer verplaatst naar andere delen van de Nederlanden. De Republiek ziet en grijpt steeds meer handelskansen: van de groei van Amsterdam als Europese stapelmarkt, naar de handel van de VOC in Azië en de slavenhandel van de WIC in Amerika.De relatieve, doch zeer pragmatische, tolerantie in de Republiek zorgde ervoor dat zowel kunst als wetenschap enorm konden opbloeien. Vervolgingen vanwege andere religie of denkbeelden kwamen hier nagenoeg niet voor.De meeste historici zijn het er wel over eens dat de Gouden Eeuw geen eeuw duurde, al blijft het lastig om een exact begin en eind aan te duiden. Meestal wordt als begin de oprichting van de VOC (1602) gegeven, en als eind het Rampjaar (1672), maar dat is geen wetmatigheid. De Britse historicus Jonathan Israel maakt zelfs een onderverdeling van de periode in de vroege Gouden Eeuw van 1588 tot 1647 en de late Gouden Eeuw van 1647 tot 1702.De afbeelding is een fragment uit het schilderij: De bedreigde zwaan door Jan Asselijn. Het stelt Johan de Witt als zwaan voor die het ei (Holland) beschermt tegen de vijand. Overigens zijn deze interpratie en teksten er pas later aan toegevoegd. Hierdoor kreeg het schilderij een propagandistisch karakter.

Staatkundig gezien nam de Republiek een volstrekt unieke positie in in het Europa van de zeventiende eeuw. Alleen al het feit dat het een republiek was, en dus geen vorst als koning of keizer had, maakte de Nederlanden bijzonder. Voor leerlingen zal dit veel minder vreemd overkomen, want hoewel ze in een koninkrijk leven, zijn de meeste landen die ze kennen een republiek. Het is wel goed om met hen te kijken naar de voor- en nadelen van beide bestuursvormen. Niet alleen toen, maar ook nu. Dergelijke onderwerpen en vraagstukken komen later, bijvoorbeeld in het examenjaar, nog regelmatig terug. Van tijd tot tijd een beetje herhalen is nog niet zo slecht.Daarnaast speelde in Nederland de adel een ondergeschikte rol: het waren de rijke burgers die het hier voor het zeggen hadden. De oorzaak hiervoor ligt al in de middeleeuwen, waar de steden een steeds grotere rol gingen spelen in het bestuur.Het is voor leerlingen een lastig stuk Gouden Eeuw met: Staten-Generaal, Gewestelijke Staten, raadspensionarissen, stadhouders en regenten. Soms is even teruggaan gewoon noodzaak.De politieke moord op de gebroeders de Witt vinden leerlingen fascinerend, al is de term politieke moord misschien was lastig. Overigens is een definitie van een politieke moord: een moord op hoge staatsambtenaren of andere prominente personen door één persoon of een samenzwering van meerdere personen. Grijp eventueel terug op de moord op Caesar.Onderwerpen:het bestuur in de Republiekhet bestuur in de gewestenhet bestuur in de stedende macht van de burgerijde ruzie tussen Johan van Oldenbarnevelt en Prins MauritsPersonen:Johan van OldenbarneveltPrins Maurits van OranjeJohan de WittWillem III

Het is fascinerende tijd en zeker geen middelmatige tussenperiode: de middeleeuwen. De negatieve status die dit tijdperk in de geschiedschrijving heeft gekregen is zeker niet altijd terecht. Zeker, de middeleeuwen hadden zo hun momenten met hun langdurige oorlogen, dodelijke ziekten, almachtige kerk en onwetende burgers. Maar als je de ontwikkelingen in de middeleeuwen volgt zie je dat West-Europa langzaamaan vanuit de donkere nadagen van het Romeinse Rijk weer opkrabbelt. Zover is het nog niet bij de eerste deel van de middeleeuwen. Voor dit tijdvak, dat van Monniken en Ridders, hebben we gekozen voor de meer universele term: Vroege Middeleeuwen, hoewel deze benaming niet altijd meer wordt gehanteerd in de methoden.De Vroege Middeleeuwen kenmerken zich door het ontstaan van Frankische Rijk, met zijn bekendste koning Karel de Grote, dat voortkwam uit het vacuüm dat door de val van het West-Romeinse Rijk was nagelaten; door het leenstelsel als oplossing en ondergang voor het nieuwe bestuur; maar ook door de Angelsaksische missionarissen die zichzelf in levensgevaarlijk situaties brachten met de kerstening van delen van Europa. Het is de tijd van ridders, die als een soort huurlingen de vorsten helpen in oorlogen. Van het hofstelsel met vroonhof en horigen. En van monniken die in kloosters monnikenwerk leveren in scriptoria. Kortom: het is écht een fascinerende tijd.

In deze les wordt eerst ingegaan op de naam en periodisering van de middeleeuwen. Voor het gemak wordt in de methoden meestal uitgegaan van twee tijdvakken, Monniken en Ridders en Steden en Staten, die rond het jaar 500 beginnen en duizend jaar later eindigen in 1500 voor Christus. Dat is natuurlijk een versimpeling, en ook historici kunnen elkaar nog regelmatig in de haren vliegen als het gaat om de periodisering. De tijdbalk in deze les gaat uit van de val van het West-Romeinse Rijk als startpunt en de ‘ontdekking’ van Amerika door Columbus als eindpunt. Dit had ook de val van Constantinopel kunnen zijn, maar als je kijkt naar de benaming van de tijdvakken vóór (Tijd van Grieken en Romeinen) en ná (Tijd van Ontdekkers en Hervormers), dan is de keuze in deze les logischer.Op zich is deze les niet heel groot, maar dat wil niet zeggen dat het eenvoudig is voor leerlingen. Het feodale stelsel is best ingewikkelde materie, zeker als je er diep op zou ingaan. Voor leerlingen is deze light-versie meer dan voldoende om het systeem te begrijpen: voor een vorst als Karel de Grote was het land te groot om alleen te besturen, door gebruik te maken van leenmannen was (of leek) dit eenvoudiger. Er wordt ingegaan op de rechten en plichten van de leenmannen, maar ook op de nadelenOnderwerpen:De opkomst en ondergang van het Frankische RijkHet leenstelselPersonen:Karel de GroteLodewijk de Vrome