Les 2: De geschiedenis van zwarte Piet

• Burgerschapskunde
• Geschiedenis
• +3
• Basisschool
• Groep 7,8

Kom kort terug op wat in les 1 aan bod is gekomen. Opties voor bespreken:

-Tradities zijn niet statisch/ onveranderlijk, maar juist voortdurend in beweging en ze verschillen per tijd en plaats. Tegelijkertijd zijn sommige tradities heel hardnekkig. Iets is ‘oud’ of ‘jong’ te noemen ten opzichte van iets anders.

-Ook zwarte Piet hoorde niet altijd bij het Sinterklaasfeest. Pas in de 19e eeuw verscheen hij voor het eerst in het boek van Jan Schenkman.

Deze les duiken we dieper in de geschiedenis van zwarte Piet.

Wat voel/ denk jij bij Zwarte Piet?

Tijdens deze les duiken we dus in de geschiedenis van zwarte Piet.

Vraag de leerlingen wat ze denken of voelen, als ze aan zwarte Piet denken, laat hen dit invoeren.

Benadruk dat je op deze vraag geen goed of fout antwoord kan geven. Je mag gewoon zeggen wat je denkt of voelt. 

Aan het eind van de les komt dezelfde vraag terug.

Maar voordat we echt beginnen, een opwarmer.

Verdeel klas in duo’s (A en B). Alle leerlingen A gaan met de rug naar het bord zitten. Vertel dat er straks op het bord vier afbeeldingen verschijnen. Let op, laat de afbeeldingen pas zien als de leerlingen A met de rug naar het bord zitten! Alle leerlingen B kiezen 1 afbeelding uit en gaan zo precies mogelijk het gezicht beschrijven voor hun duo. Je mag niet dingen zeggen als: “het is het meest linker plaatje” of "de hoed is rood". Alléén het gezicht mag je beschrijven. En het belangrijkste: het woord ‘zwarte Piet’ mag je ook niet gebruiken. Probeer dus echt te beschrijven wat je ziet. Na een paar minuten draaien alle leerlingen A om, en raden welke afbeelding hun duo had uitgekozen.

Herhaal daarna met 4 nieuwe afbeeldingen op en wisselen van rol.

Afbeeldingen ronde 1.

Vragen voor reflectie:

- Wat was makkelijk/ moeilijk?

- Welke woorden heb je gebruikt?

- Welke tip geef je mee aan je duo, die zo meteen gaat beschrijven?

Laat de duo's van rol wisselen, dus nu gaat de ander met de rug naar het bord zitten.

Doe dit voordat je de volgende slide laat zien, daarop staan namelijk de afbeeldingen.

Ronde 2. Let op: het woord zwarte Piet mag nog steeds niet gebruikt worden! En leerlingen mogen wederom alleen het gezicht beschrijven.

Vragen voor reflectie:

Welke overeenkomsten en verschillen heb je gevonden?

Was deze ronde makkelijker, moeilijker, hoe komt dat?

Nabespreking:

Naar welke afbeelding ben jij het meest nieuwsgierig, waar zou je meer over willen weten? Waarom?

Vertel dat we deze les meer te weten komen over deze, en nog veel meer andere afbeeldingen. Waarom ziet zwarte Piet eruit, zoals hij eruit ziet? Wat is de geschiedenis van zwarte Piet? Dat gaan we samen onderzoeken.

Lees samen de hoofd- en subvragen die centraal staan in deze les.

Vertel dat het eerste deel van de les klassikaal is, en dat je daarna zelf een klein onderzoek uitvoert in duo/ groepjes.

Aan het eind van de les presenteren alle groepjes de resultaten van hun onderzoek aan de rest van de klas. Samen beantwoorden jullie dan de hoofdvraag: 'Waarom zeggen mensen: zwarte Piet is racistisch?'

Jullie hebben elkaars onderzoeken nodig, om samen de hoofdvraag te kunnen beantwoorden.

Het uiterlijk van Zwarte Piet

Vraag de leerlingen hun ogen dicht te doen en te denken aan zwarte Piet. Wat zien ze dan voor zich? Help met 'scannen' van top tot teen, terwijl leerlingen ogen dicht houden: hoe ziet het gezicht eruit? De haren, ogen, mond, lippen, oren? Wat voor kleren heeft zwarte Piet aan, hoe zou je die beschrijven? Waar moet je nog meer aan denken? Etc.

Geef bij de nabespreking leerlingen de kans om nog meer details toe te voegen.

Benoem dat je dus eigenlijk ook kan kijken, met je ogen dicht. Al deze onderdelen zitten in je hoofd, en heb je wel eens in het echt gezien. Maar je hoeft niet meer naar zwarte Piet te kijken, om ze weer voor je te kunnen zien. Dat komt doordat zwarte Piet zo'n typisch uiterlijk heeft, en er ook steeds hetzelfde uitziet.

Sommige dingen onthoud je heel goed. Andere dingen onthoud je minder goed. Welke details zie je op deze afbeelding, die niet in de woordspin zijn beland?

Indien leerlingen ze zelf niet opmerken, kun je de volgende details benoemen:

-Kleding/ sieraad: handschoenen, maillot, pofbroek, felle kleuren en glanzende stoffen, gouden details, witte kraag, patroon van strepen, hoed met veer, schoenen met gespen, gouden oorbellen.

-Gezicht: zwarte/ bruine/ geschminkte huid, rode lippen, zwart krullend haar. Je kunt hier ook benoemen dat zwarte Piet vaak lacht en vrolijk is.

-Attributen: juten zak, roe, cadeautjes en pepernoten etc. kunnen vanzelfsprekend ook worden genoemd.

Vertel dat veel mensen kritiek hebben op het uiterlijk van zwarte Piet.

Beantwoord samen de vragen op de slide.

Veel mensen zeggen dat het uiterlijk van zwarte Piet racistisch is. Vraag aan leerlingen wat ‘racisme’ betekent?

Op de volgende slide staat de definitie.

Lees samen de definitie en koppel aan eerdere antwoorden van leerlingen.

Benoem dat we het in deze les specifiek gaan hebben over anti-zwart racisme.

-Discriminatie: ongetwijfeld valt ook de term discriminatie. Discriminatie kan een gevolg zijn van racisme. Discrimineren kan echter ook plaatsvinden op basis van iemands geloof, geslacht of seksualiteit. Alleen als je discrimineert op basis van huidskleur of afkomst, komt dat door racisme.

-Macht: racisme heeft ook te maken met macht: ook daarop gaan we inzoomen tijdens deze les.

Denk jij dat racisme ook voorkomt in Nederland?

Ja

Nee

Laat de poll invullen.

Bespreek de antwoorden. Mogelijke opties voor bespreking:

- Hoe herken je racisme?

- Heb zelf wel eens iets gezien of meegemaakt?

- Kan racisme 'een beetje' voorkomen?

Bekijk samen het filmpje.

Opties voor nabespreking:

- Wat vind je ervan, dat deze leerlingen gepest worden vanwege hun huidskleur?

- Wist jij dat dit gebeurt?

- Heb je zelf wel eens zoiets meegemaakt of gezien?

Vertel dat we nog wat concrete voorbeelden van racisme onder de loep gaan nemen.

Bron: NOS-Jeugdjournaal, 12-7-2020.

Stel je voor: de volgende mensen gaan solliciteren op een baan. Ze hebben allemaal dezelfde opleiding gedaan en evenveel werkervaring. Dit zijn hun achternamen.

- Wie denk je dat de meeste kans heeft om een baan te krijgen?

- Waarom denk je dat?

Laat leerlingen reageren op elkaar.

Lees samen de tekst op de slide. Dit blijkt uit resultaten van onderzoek van de Universiteit van Amsterdam uit 2019.

Vertel:

Veel mensen zeggen dat Nederland een land is waar iedereen dezelfde kansen krijgt en waar iedereen hetzelfde wordt behandeld. Maar helaas is dat niet waar.

Racisme heeft ook te maken heeft met macht: witte mensen hebben vaker een baan waarbij zij mogen bepalen wie ze aannemen voor een nieuwe baan in hun organisatie. Uit onderzoek blijkt dus dat ze vaker voor iemand kiezen met een Nederlandstalige achternaam, waardoor o.a. zwarte mensen minder kansen hebben bij solliciteren. Ook al hebben ze een even goede opleiding of evenveel werkervaring.

Ook schooladviezen in groep 8 vallen voor kinderen met een migratieachtergrond lager uit dan voor witte kinderen. Docenten schatten de kinderen vaak te laag in, zelfs als hun cito-score hoog is.

 : witte mensen hebben vaker een baan waarbij zij mogen bepalen wie ze aannemen voor een nieuwe baan in hun organisatie. Uit onderzoek blijkt dus dat ze vaker voor iemand kiezen met een Nederlandstalige achternaam, waardoor o.a. zwarte mensen minder kansen hebben bij solliciteren. Ook al hebben ze een even goede opleiding of evenveel werkervaring.

Ook schooladviezen in groep 8 vallen voor kinderen met een migratieachtergrond lager uit dan voor witte kinderen. Docenten schatten de kinderen vaak te laag in, zelfs als hun cito-score hoog is.

Vertel dat jullie zo naar een filmpje gaan kijken, waarin racisme op een andere manier zichtbaar wordt. Geef een kijkvraag mee:

- Hoe reageren de voorbijgangers op de drie mannen die een fietsslot openmaken?

- En hoe reageert de politie?

Bekijk samen het filmpje en bespreek de antwoorden.

Bron: documentaire Sunny Bergman, 'Zwart als roet', 2014 (vpro).

Lees samen de tekst op de slide.

Vertel: mensen van kleur worden vaker zonder aanleiding aangehouden door de politie dan witte mensen. Ken jij iemand die door de politie racistisch is behandeld?

Net als bij het voorbeeld van solliciteren, speelt macht hier weer een belangrijke rol. De politie heeft namelijk de macht om jou aan te houden, en daarbij blijkt racisme een rol te spelen. Ze gebruiken die macht in dit geval dus niet goed.

Je afkomst of huidskleur kan dus bepalen hoe je wordt beoordeeld, behandelt, wat je kansen zijn én hoeveel macht je zelf hebt.

Witte Nederlanders krijgen makkelijker een baan, worden bijna nooit racistisch behandeld door de politie, én hebben vaker banen waarbij ze zelf veel macht hebben.

Op twee vragen hebben we ondertussen antwoord gevonden:

- Wat is racisme

- Wat zijn de kenmerken van zwarte Piet?

Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden, gaan leerlingen nu zelf onderzoek doen naar de derde deelvraag:

- Wat is de geschiedenis van zwarte Piet?

Zodat ze uiteindelijk de hoofdvraag samen kunnen beantwoorden: 'Waarom zeggen mensen dat zwarte Piet racistisch is?'

Dit zijn de vier deelonderwerpen waar leerlingen onderzoek naar kunnen doen. Laat leerlingen zelf kiezen of maak groepjes en verdeel de onderwerpen.

Alle onderzoeken dragen bij aan de hoofdvraag ('waarom zeggen mensen dat zwarte Piet racistisch is?'), die de leerlingen aan het eind van de les samen gaan beantwoorden.

Indien leerlingen eerder klaar zijn, kun je ze de extra opdrachten aanbieden (zie achterin werkblad, analoog).

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Opdracht

In les 1 heb je geleerd dat er in de middeleeuwen al een feestdag bestond voor de heilige Sint Nicolaas. Zwarte Piet bestond nog niet.

Maar in de middeleeuwen werden wel zwarte mensen afgebeeld. Jij gaat onderzoeken wat de verschillen en overeenkomsten zijn met de afbeeldingen van zwarte Piet uit onze tijd.

Onderzoeksvragen

In je presentatie geef je antwoord op 3 vragen:

1. Hoe werden zwarte mensen in de middeleeuwen in West-Europa afgebeeld?

2. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen die middeleeuwse afbeeldingen en de afbeeldingen van zwarte Piet uit onze tijd?

3. Bestond er in de middeleeuwen een traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier werden afgebeeld? Waardoor kwam dat?

Jean Bourdichon, St. Nicolaas, in Getijdenboek Anne de Bretagne, 1503-1508. Collectie Bibliothèque nationale de France, Latin 9474, fol. 183v.

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Georges Trubert, Aanbidding van de drie koningen, in: Frans Getijdenboek, 1480–90. Collectie Paul Getty Museum, Ms. 48 (93.ML.6), fol. 59.

Lees mij eerst!

Ken jij het verhaal van de drie wijzen uit het oosten? In de bijbel staat dat ze een ster zagen en toen wisten ze: er is een bijzonder kind geboren. Dat was Jezus. De drie wijzen gingen op bezoek bij Jezus. Nu noemen we die wijzen ook wel koningen.

Je ziet de drie koningen op deze afbeelding. Ze staan symbool voor drie werelddelen: Azië, Afrika en Europa. De koning met de zwarte huid staat symbool voor Afrika. 

West-Europa was in de middeleeuwen christelijk. West-Europeanen wilden graag dat de rest van de wereld ook christelijk werd. 

Vergelijk de zwarte koning met deze tekening van zwarte Piet. 

Welke overeenkomsten en verschillen kan je vinden? 

Schrijf je antwoord op.

Afbeelding Zwarte Piet:  https://www.straatvlaggetjes.nl/sinterklaas.html  

1.Zwarte huid: middeleeuwen

David Aubert, Maugis vecht met de Saraceense tovenaar Noiron in Aigremont, in: Renaud de Montaubant, Brugge, 1462-1470. Collectie Bibliothèque nationale de France, Ms 5072 Rés., f. 323v.

Lees mij eerst!

Op deze afbeelding zie je een zwarte ridder in gevecht met witte ridders. In de middeleeuwen voerden West-Europese christenen vaak oorlog met mensen die ze wilden bekeren tot het christendom.

De vijand wordt vaak afgebeeld met een zwarte huid.

Vergelijk de zwarte ridder die een vijand is met deze deze tekening van zwarte Piet.

Welke overeenkomsten en verschillen kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

En lees daarna ook mij!

Maar er bestaat ook een populaire, zwarte ridder die in de middeleeuwen heilig was. Net als St. Nicolaas werd hij vereerd. Zijn naam is St. Mauritius. Je ziet hem hier. Hij was de belangrijkste heilige voor soldaten en legers. 

Afbeeldingen van zwarte ridders in middeleeuws West-Europa zijn dus soms vijanden, en soms juist heiligen: het tegenovergestelde van elkaar!

Afbeeldingen:

- St. Mauritius, Cathedraal van Magdeburg. © Mar Yung Creative Commons.

- Afbeelding Zwarte Piet: https://www.straatvlaggetjes.nl/sinterklaas.html  

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Lees mij eerst!

Deze illustratie komt uit een boek waarin reizen worden beschreven die West-Europeanen maakten naar andere delen van de wereld.

In de verhalen worden feiten en verzinsels door elkaar heen verteld. Waarschijnlijk moeten dit de bewoners van Zuid-India voorstellen, die in peper handelden.

De maker van de tekening heeft deze mensen nooit in het echt gezien. Hij maakte zijn tekening op basis van de tekst. De mensen zien er allemaal een beetje hetzelfde uit.

En lees daarna ook mij!

Het boek waarin de tekening staat heet: 'het boek der wonderen'.

We weten niet zo goed welke dingen in het boek echt gebeurd zijn, en welke niet. Deze afbeelding staat er bijvoorbeeld ook in! West-Europeanen geloofden dat in verre landen dit soort vreemde wezens woonden.

De gekke wezens en de mensen uit verre landen worden allemaal als een 'wonder' gezien: als iets heel bijzonders. 

Maar er staan ook minder leuke dingen in: de West-Europeanen vonden het maar niks dat al die mensen geen christenen waren. Ze vonden ze dus wel wonderlijk, maar ook minderwaardig aan zichzelf.

Vergelijk de zwarte mensen in deze illustratie met deze deze tekening van zwarte Piet.

Welke overeenkomsten en verschillen kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Meester van Mazarine e.a., Peperoogst in Quilon, in: Boek der Wonderen, 1410-1412. Collectie BnF, Français 2810, fol. 84.

Afbeeldingen:

- Meester van Mazarine e.a., De wonderlijke inwoners van Bargu, in: Boek der Wonderen, 1410-1412. BnF, Français 2810, fol. 29v.

- Afbeelding Zwarte Piet: https://www.straatvlaggetjes.nl/sinterklaas.html  

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Onderzoeksvragen

Bereid je presentatie voor. Geef antwoord op 3 vragen:

1. Hoe werden zwarte mensen in de middeleeuwen in West-Europa afgebeeld?

2. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen die middeleeuwse afbeeldingen en de afbeeldingen van zwarte Piet uit onze tijd?

3. Bestond er in de middeleeuwen een traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier werden afgebeeld? Waardoor kwam dat?

Tip!

Gebruik deze woorden in je presentatie:

- christendom

- vijand en heilige

- wonder

- minderwaardig

2. Kleding en sieraden: 17e-18e eeuw

Opdracht

In les 1 heb je geleerd dat er sinds de middeleeuwen al een Sinterklaasfeest bestond, waarbij kinderen snoepgoed en cadeaus kregen. Zwarte Piet bestond nog niet.

Maar in de 17e/18e eeuw werden wel zwarte mensen afgebeeld. Jij gaat onderzoeken wat de verschillen en overeenkomsten zijn met de afbeeldingen van Zwarte Piet uit onze tijd.

Onderzoeksvragen

In je presentatie geef je antwoord op 3 vragen:

1. Hoe werden zwarte mensen in de 17e-18e eeuw in West-Europa afgebeeld?

2. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen die 17e/18e-eeuwse  afbeeldingen en de afbeeldingen van Zwarte Piet uit onze tijd?

3. Bestond er in de 17e-18e eeuw een traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier werden afgebeeld? Waardoor kwam dat?

Jan Steen, Het Sint-Nicolaasfeest, 1665 - 1668. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

2. Kleding en sieraden: 17e-18e eeuw

Lees mij eerst!

Sinds de 17e eeuw deed Nederland mee aan de Trans-Atlantische slavenhandel. West-Europese landen kochten tot slaaf gemaakte mensen in Afrika, en vervoerden deze mensen vervolgens naar hun koloniën in Noord- en Zuid-Amerika. Daar moesten de tot slaaf gemaakte mensen werken op plantages waar suikerriet, katoen of koffie werd verbouwd. Vaak waren de omstandigheden slecht. Ze werden door de West-Europeanen gevangen gehouden, kregen slecht of weinig voedsel, en werden vaak geslagen.

Michiel van Musscher, Thomas Hees and his Servant Thomas and Nephews Jan and Andries Hees, 1687. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

En lees daarna ook mij!

Sommige tot slaaf gemaakte mensen werden naar Nederland gebracht. Daar waren ze bedienden in de huizen van rijke, witte mensen. Ze zorgden bijvoorbeeld voor paarden of moesten de witte mensen helpen met aankleden of eten brengen. Ook waren ze speelkameraadjes.

Vanaf de 17e eeuw zie je die zwarte bedienden veel op schilderijen. Je ziet hier duidelijk dat het een bediende is. Hij kijkt naar zijn baas (de witte man) en staat naast de tafel, klaar om ergens mee te helpen.

Vergelijk het schilderij met deze afbeelding van zwarte Piet. 

Welke overeenkomsten kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Afbeelding:

Maker onbekend, Sint Nicolaas houdt boek, in: Jan Schenkman, Sint Nikolaas en zijn knecht, 1850. Collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag.

2. Kleding en sieraden: 17e-18e eeuw

Lees mij eerst!

Rijke, witte mensen wilden met hun zwarte bediende pronken: een beetje opscheppen hoe rijk ze waren. Met een zwarte bediende kon je laten zien: kijk, ik ben echt heel rijk. Alleen de allerrijksten hadden een zwarte bediende.

Adriaen Hanneman, Postuum portret van Maria I Stuart (1631- 1660) met een bediende, c. 1664. Collectie Mauritshuis Den Haag.

En lees daarna ook mij!

Zwarte bedienden werden soms ook als cadeau gegeven. Dat waren meestal jongens. Dit is waarschijnlijk Sideron uit Curaçao. Hij werd cadeau gegeven aan de Nederlandse stadhouder Willem V. 

Zoek in de afbeelding van Sideron en de bediende in het schilderij de volgende kenmerken van zwarte Piet:

- oorbellen

- pofbroek

- maillot

- zwarte schoenen met gespen

- hoed met veer

- felle kleuren in de kleding

Welke kenmerken kon je vinden? Schrijf je antwoord op.

Afbeelding:

- Isaac Lodewijk la Fargue van Nieuwland, Een bediende (vermoedelijk Sideron), 1766. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

2. Kleding en sieraden: 17e-18e eeuw

Lees mij eerst!

Op dit schilderij zie je prinses Maria van Oranje. Het witte jongetje is haar neefje Hendrik. Het zwarte jongetje is één van haar bedienden: zijn naam weten we niet.

De zwarte jongen heeft een paard vast. Dat is niet zijn eigen paard, maar het paard van Maria van Oranje. Hij moest het paard voor haar verzorgen.

Jan Mijtens, Portret van Maria van Oranje (1642-1688), met Hendrik van Nassau-Zuylestein (overleden in 1673) en een bediende, c. 1665. Collectie Mauritshuis Den Haag.

En lees daarna ook mij!

Ook hier zie je een zwarte bediende, die het paard van zijn meesteres vasthoudt. Op het paard zit de keizerin van Rusland, Catharina I.

Vergelijk deze afbeelding van Sinterklaas en zwarte Piet met de afbeelding van keizerin Catharina I en haar bediende (klik op het oogje hieronder om die afbeelding weer te zien).

Welke overeenkomsten kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Catharina I

Afbeelding:

- Georg Christoph Grooth, Equestrian Portrait of Empress Catherine I, ca. 1750. Collectie Kadrioru kunstimuuseum Tallinn.
- Intocht Sinterklaas Groningen 2015 © Berkh Creative Commons (detail).

2. Kleding en sieraden: 17e-18e eeuw

Onderzoeksvragen

Bereid je presentatie voor. Geef antwoord op 3 vragen:

1. Hoe werden zwarte mensen in de 17e-18e eeuw in West Europa afgebeeld?

2. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen die 17e-18e eeuwse  afbeeldingen en de afbeeldingen van zwarte Piet uit onze tijd?

3. Bestond er in de 17e-18e eeuw een traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier werden afgebeeld? Waardoor kwam dat?

Tip!

Gebruik de volgende woorden in je presentatie:

- slavernij

- bediende

- pronken

- cadeau

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

Opdracht

In les 1 heb je geleerd dat mensen vanaf het eind van de 19e eeuw zwarte Piet gaan naspelen, door zich te verkleden en hun gezicht zwart te schminken.

Jij gaat onderzoeken of er nog meer voorbeelden zijn van witte mensen die zichzelf zwart schminken. En wat de verschillen en overeenkomsten zijn met het naspelen van zwarte Piet.

Onderzoeksvragen

In je presentatie geef je antwoord op 2 vragen:

1. Waarom schminken witte mensen zichzelf zwart vanaf de 19e eeuw?

2. Bestond er in de 19e-20e eeuw een traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier werden nagespeeld en bekeken?

Sinterklaas brengt in 1932 met Zwarte Piet een bezoek aan het Weeshuis in de Volkerakstraat in Amsterdam. Bron: ANP 1930.

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

Lees mij eerst!

Dit is een Amerikaanse reclame voor een theatershow uit 1900, waarin een witte acteur zichzelf zwart schminkt. In de theatershow speelt hij een zwart, tot slaaf gemaakt mens na dat leeft op de plantage. Maar in plaats van de werkelijkheid na te spelen, doet de acteur alsof het leven op de plantage fijn en grappig was. Hij maakt grapjes, doet gek en een beetje dom.

Sinds 1865 was slavernij in Amerika officieel verboden. Maar deze theatershows waarin dat verleden op een komische manier werd nagespeeld waren heel populair.

En lees daarna ook mij!

Dit soort theatershows heten 'minstrel shows'. Rond 1850 kwamen deze minstrel shows ook naar Nederland. Precies in de tijd dat ook Zwarte Piet in het boekje van Jan Schenkman werd 'geboren'.

In Nederland was de slavernij op plantages in Zuid-Amerika op dat moment nog niet officieel verboden. Dat gebeurde pas in 1873.

Vergelijk de afbeelding van de zwart geschminkte minstrel-acteur met deze persoon die zwarte Piet speelt.

Welke verschillen en overeenkomsten kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Reproductie poster William H. West minstrel show. Oorspronkelijk gepubliceerd door The Strobridge Litho Co, USA, 1900 (detail).

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

Lees mij eerst!

Op deze foto uit ca. 1883 zie je een groep Surinaamse vrouwen. Ze zijn onderdeel van een koloniale tentoonstelling in Amsterdam. In die tentoonstelling waren niet alleen kunstvoorwerpen te zien, maar ook mensen uit andere landen.

Die mensen werden tentoongesteld zoals we dat nu doen met dieren in de dierentuin, of in het circus. Nederlandse bezoekers gingen ernaartoe voor vermaak.

En lees daarna ook mij!

Bezoekers en makers van de tentoonstelling dachten dat deze mensen uit o.a. Suriname minder ontwikkeld waren dan zijzelf. Ze vergeleken de mensen met dieren. Dat noem je 'ontmenselijking'. Ze zagen deze mensen als minderwaardig, dom en primitief. Ook vonden ze de mensen grappig en dachten ze dat ze geholpen moesten worden in hun ontwikkeling. Tegelijkertijd vonden ze de mensen ook wonderlijk en bijzonder.

Het idee dat de mensheid uit verschillende rassen bestaat was in deze tijd populair. West-Europese wetenschappers deden onderzoek naar verschillen tussen rassen: ook volgens hen waren zwarte mensen minder ver ontwikkeld dan witte mensen. Nu weten we dat er maar één ras bestaat, namelijk het menselijk ras.

Je leerde al dat witte mensen zichzelf in de 19e eeuw zwart schminkten voor theatershows, waarin ze tot slaaf gemaakte mensen naspeelden.

Vergelijk de manier waarop de mensen uit Suriname in de tentoonstelling werden bekeken met de manier waarop die minstrel-acteurs tot slaaf gemaakte mensen naspeelden. Welke overeenkomsten kan je vinden? Schrijf je antwoord op.

Friedrich Carel Hisgen, Groepsportret van Creoolse vrouwen op de Koloniale tentoonstelling Amsterdam, 1883 - 1884. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

Tot slot lees je mij!

Tussen 1880-1913 werd Afrika gekoloniseerd door West-Europese landen. West-Europese landen 'rechtvaardigden' die kolonisatie voor zichzelf met het idee dat mensen in Afrika minder ontwikkeld waren dan in West-Europa. Ze hadden dus zogenaamd hulp nodig.

Nederland had geen kolonie meer in Afrika, maar je ziet wel dezelfde gedachte over minderwaardige mensen terug in de koloniale tentoonstelling in Amsterdam.

Afbeelding: Opdeling van Afrika. Bron: Wikipedia.

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

Lees mij!

Dit zijn Sjors en Sjimmie: twee karakters uit een film uit 1966.

Sjimmie wordt gespeeld door een wit kind, dat zwart is geschminkt.

Bekijk een fragment uit de film op de volgende slide. Op de slide na de film vind je de vragen.

Filmstill van Sjors en Sjimmie en de Gorilla, 1966.

Bron: http://www.sjors-en-sjimmie.nl/SjoSjiFilms/1968.html

0

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

1

Welke woorden vind je bij Sjors passen, en welke bij Sjimmie?

- slim

- dom

- kinderlijk

- verstandig

- grappig

- serieus

Schrijf je antwoord op.

Filmstill van Sjors en Sjimmie en de Gorilla, 1966.

Bron: http://www.sjors-en-sjimmie.nl/SjoSjiFilms/1968.html

2

Vergelijk Sjimmie (de zwart geschminkte jongen) met:

- de witte minstrel-acteurs die zwarte tot slaaf gemaakte mensen naspelen

- de manier waarop witte bezoekers de Surinaamse mensen in de koloniale tentoonstelling bekeken.

Welke overeenkomsten kan je vinden? Schrijf je antwoord op.

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

Onderzoeksvragen

Bereid je presentatie voor. Geef je antwoord op 2 vragen:

1. Waarom schminken witte mensen zichzelf zwart vanaf de 19e eeuw?

2. Bestond er in de 19e-20e eeuw een traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier werden nagespeeld en bekeken?

Tip!

Gebruik de volgende woorden in je presentatie:

- minstrel-show

- koloniale tentoonstelling

- rassen

- minderwaardig

4. Karikatuur: 20e-21e eeuw

Maker onbekend, Sint Nicolaas houdt boek, in: Jan Schenkman, Sint Nikolaas en zijn knecht, 1850. Collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag.

Opdracht

In les 1 heb je geleerd dat zwarte Piet voor het eerst verschijnt in 1850, in het boek van Jan Schenkman. Hij heet dan nog niet zwarte Piet. 

Aan het eind van de 19e eeuw zie je steeds vaker zwarte Piet in kinderboeken en op andere afbeeldingen. Die zwarte Pieten hebben dezelfde typische kenmerken als de zwarte Piet van nu: zwarte huid, kroeshaar, (grote) rode lippen, oorbellen, kleurrijke kleren, etc.

Jij gaat onderzoeken of die kenmerken van zwarte Piet in de 20e eeuw ook op andere afbeeldingen te zien zijn. Is zwarte Piet uniek?

Onderzoeksvragen

In je presentatie geef je antwoord op 2 vragen:

1. Welke kenmerken van zwarte Piet komen ook op andere afbeeldingen voor in de 20e-21e eeuw?

2. Waarom zeggen mensen: zwarte Piet is een racistische karikatuur?

4. Karikatuur: 20e-21e eeuw

Lees mij!

Dit is een striptekening uit het boek Kuifje in Afrika. De tekening komt uit 1931 en was eerst alleen zwart-wit. Vanaf 1946 was de strip ook ingekleurd te koop.

Je ziet de hoofdpersoon, Kuifje, op reis in Congo (Afrika). Congo was van 1908-1960 een kolonie van België. 

Hergé, Kuifje in Afrika (detail), 1931-1946, Uitgeverij: Casterman.

Bron: https://www.standaard.be/cnt/qh1fp7h1 

En lees daarna ook mij!

Van 1908-1960 werd Afrika gekoloniseerd door West-Europese landen. België koloniseerde dus Congo. Dat betekende o.a. dat de bewoners van Congo gedwongen werden om voor de Belgische kolonisators te werken. Ze werden slecht betaald of zelfs helemaal niet betaald.

Hoe zie jij de kolonisatie van Congo door België terug in deze afbeelding van Kuifje? Schrijf het antwoord op.

4. Karikatuur: 20e-21e eeuw

Lees mij!

West-Europese landen 'rechtvaardigden' de kolonisatie van Afrika voor zichzelf met het idee dat mensen in Afrika minder ontwikkeld waren dan in West-Europa. Ze zagen deze mensen als minderwaardig, dom en primitief. Ook vonden ze de mensen grappig en dachten ze dat ze geholpen moesten worden in hun ontwikkeling. Volgens de West-Europeanen waren ze daarom ook bijzonder geschikt voor lichamelijk en 'simpel' werk, waarbij ze moesten worden aangestuurd door de West-Europeanen.

Bekijk en lees deze afbeelding uit Kuifje in Afrika. Hoe zie je het idee dat zwarte mensen minderwaardig zijn terug?

Vergelijk daarna de afbeelding zwarte mensen uit Kuifje met deze afbeelding van zwarte Piet. Welke overeenkomsten kan je vinden?

Schrijf je antwoorden op.

Lees daarna ook mij!

Het idee dat de mensheid uit verschillende rassen bestaat was in deze tijd populair. West-Europese wetenschappers deden onderzoek naar verschillen tussen rassen: ook volgens hen waren zwarte mensen minder ver ontwikkeld dan witte mensen. Nu weten we dat er maar één ras bestaat, namelijk het menselijk ras.

Hergé, Kuifje in Afrika (detail), 2018. Uitgeverij: Casterman.

Bron: http://nl.tintin.com/news/index/rub/0/id/5292/0/kuifje-in-congo-die-kuifje-toch 

4. Karikatuur: 20e-21e eeuw

Vergelijk de drie tekeningen met deze tekening van zwarte Piet. Let vooral op:

- ogen

- mond

- gezichtsuitdrukking

- haar

Welke overeenkomsten kan je vinden? Schrijf je antwoord op.

Lees mij!

Je ziet hier verschillende speelgoedpoppen en afbeeldingen uit kinderboeken.

Klik op de oogjes in de afbeeldingen voor meer informatie.

Sunflower, uit de film Fantasia, 1940. © Disney

Bron: https://allears.net/2019/10/27/9-disney-characters-that-would-so-not-be-ok-today/ 

Uit: Helen Bannerman, Sambo het kleine zwarte jongetje, 1949. Uitgeverij: De Bezige Bij.

Bron: https://www.bol.com/nl/p/sambo-het-kleine-zwarte-jongetje/1001004005093951/#product_specifications 

Uit: Florence Kate Upton, The Adventures of Two Dutch Dolls and a Golliwogg, 1895. 

Bron: Wikipedia.

Deze afbeelding komt uit een kinderboek uit 1895. De figuur in het midden is een zwarte pop. Dit soort zwarte poppen waren in Engeland heel populair als kinderspeelgoed. 

Je leerde al dat West-Europeanen zwarte mensen in die tijd als minderwaardig zagen. Nu vinden veel mensen die poppen daarom niet meer leuk. 

Deze afbeelding komt uit een kinderboek uit 1949. Het boek gaat over Sambo: een zwart jongetje dat spannende avonturen beleeft.

Denk eens terug aan de afbeeldingen van zwarte mensen in Kuifje: welke overeenkomsten kan je vinden? Om die reden vinden veel mensen Sambo niet leuk.

Dit is Sunflower, uit één van de eerste Disneyfilms Fantasia (1940). In 1969 werd ze uit de film geknipt, omdat mensen het karakter racistisch vonden. Sunflower poetst hier de hoeven van een ander figuur. 

4. Karikatuur: 20e-21e eeuw

En lees tot slot mij!

De karikatuur van Willem-Alexander en Maxima is een karikatuur van twee personen. Ze worden een beetje grappig nagetekend. 

De zwarte figuren in o.a. Kuifje zijn een karikatuur van een zwarte mensen in het algemeen. Daarom vinden veel mensen die karikaturen helemaal niet grappig. Want die manier van afbeelden is verbonden met het idee dat zwarte mensen minderwaardig zouden zijn. 

Lees mij!

Een karikatuur is een humoristische voorstelling van een persoon, een situatie of bijvoorbeeld gedrag, waarbij de meest kenmerkende trekken sterk worden overdreven.

Hier zie je bijvoorbeeld een karikatuur van Willem-Alexander en Maxima. De tanden zijn extra groot, de lach extra breed, waardoor ze er op de karikatuur grappig uitzien. Het is een karikatuur van twee mensen.

Lees daarna ook mij!

Veel mensen zeggen: zwarte Piet is een karikatuur van zwarte mensen in het algemeen. De overdreven grote (rode) lippen, het kroeshaar en de grote lach op zijn gezicht keren bijna altijd terug in afbeeldingen van vroeger én nu. 

Die kenmerken zijn hetzelfde als bij de zwarte figuren in bijvoorbeeld Kuifje en Sambo: en de inhoud van die verhalen is verbonden met racistische ideeën over zwarte mensen, die minder waard zouden zijn dan de West-Europese kolonisators.

Je weet nu dat zwarte Piet lijkt op de karikatuur van het zwarte ras, zoals je dat in o.a. Kuifje ziet. 

Wat vind jij van de karikatuur van Zwarte Piet? Schrijf je antwoord op.

4. Karikatuur: 20e-21e eeuw

Onderzoeksvragen

Bereid je presentatie voor. Geef je antwoord op 2 vragen:

1. Welke kenmerken van zwarte Piet komen ook op andere afbeeldingen voor in de 20e-21e eeuw?

2. Waarom zeggen mensen: zwarte Piet is een racistische karikatuur?

Tip!

Gebruik in je presentatie deze woorden:

- karikatuur

- ras

- minderwaardig

Laat ieder groepje in max 5 minuten een korte presentatie geven. Zijn er meerdere groepjes met hetzelfde onderwerp? Laat ze dan eerst overleggen en daarna samen presenteren.

Laat de leerlingen allemaal (individueel of in hun groepjes) bedenken op welke plek op de tijdlijn de afbeeldingen horen en de sleepvraag maken.

We hebben nu op alle deelvragen antwoord. Probeer nu samen de hoofdvraag te beantwoorden:

- Waarom zeggen mensen: zwarte Piet is racistisch?

Stimuleer leerlingen hun onderzoek naar de geschiedenis van zwarte Piet te verbinden aan hun argumentatie/ mening. Vul aan indien nodig:

-Middeleeuwen: zwarte mensen worden vanuit o.a. West-Europa al sinds de middeleeuwen op een negatieve manier bekeken en afgebeeld. Aan de andere kant werden ze bewonderd of bijzonder gemaakt.

-17e eeuw: zwarte mensen worden vaak afgebeeld als bediende, pronkstuk, 'exotisch' - link slavernij.

-19e eeuw: opkomst zeer karikaturale en negatieve typeringen van zwarte mensen, verbonden met rassentheorieën. In die tijd ontstaat zwarte Piet en krijgt die al gauw zijn kenmerkende, karikaturale uiterlijk.

-20e eeuw: karikaturen van het 'zwarte ras' zijn nog altijd zichtbaar in veel kinderboeken, films en in het uiterlijk van zwarte Piet.

Concludeer: het uiterlijk van zwarte Piet komt voort uit een eeuwenlange traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier worden nagespeeld en/ of afgebeeld.

- De kleding en sieraden lijken op die van zwarte bedienden uit schilderijen uit de 17e eeuw, gemaakt tijdens de periode van de Transatlantische slavenhandel

- De zwarte schmink is hetzelfde als die van minstrel-acteurs, die het slavernijverleden naspeelden op een komische manier

- Het kroeshaar, de rode lippen en overdreven grote, lachende mond zijn een racistische karikatuur, ontstaan in de 19e/ 20e eeuw toen zeer denigrerend en kwetsend werd gekeken naar zwarte mensen. Zijn dommige en grappige gedrag komen daar ook uit voort.

Wat voel/ denk jij bij Zwarte Piet?

Vraag de leerlingen tot slot wat ze denken of voelen, als ze aan zwarte Piet denken, laat hen dit invoeren. Vergelijk antwoorden met begin van de les: heeft nieuwe info/ onderzoek iets met je mening gedaan?

Benadruk dat je op deze vraag geen goed of fout antwoord kan geven. Je mag gewoon zeggen wat je denkt of voelt.

Sluit af en vertel vast waar de volgende les over zal gaan: hoe denken mensen over zwarte Piet?