De Romeinse Limes VO

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vmbo, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1,2

Introduction

Lesdoelen Na afloop van de les: - weten de leerlingen wat de Romeinse Limes is. - weten de leerlingen dat er in dit gebied een multiculturele samenleving was met mensen verschillende landen en culturen. - hebben de leerlingen ontdekt hoe deze culturen elkaar onderling beïnvloedden, zoals dat ook tegenwoordig het geval is. Het thema Romeinse Limes is onderdeel van de Canon van Nederland: de vijftig belangrijkste gebeurtenissen, personen en onderwerpen uit de geschiedenis van Nederland. www.canonvannederland.nl

Instructions

Canonvenster: De Romeinse Limes

Voortgezet onderwijs onderbouw

Nodig voor deze les

Voor elke leerling een mobiel, tablet of laptop met internet.

Tip: zet tijdens het geven van de les de notities uit (rechtsonder de slide).

Print u de les, dan hebt u zelf de notities bij de hand.

Opbouw van de les (50 minuten)

In de bijlage hiernaast is extra achtergrondinformatie te vinden.

Hieronder vindt u beknopte informatie bij de verschillende onderdelen van de les.

Inleiding (10 minuten) - slide 1 t/m 6

Vraag de leerlingen wat ze zelf al weten over de Romeinen.

Bespreek de antwoorden en bekijk daarna het introductiefilmpje (na slide 5).

Hier wordt duidelijk waarover deze les gaat. Er wordt vertelt wanneer en hoe de Romeinse Limes tot stand is gekomen. Ook geeft het een eerste indruk van de Romeinse samenleving als multiculturele samenleving, waarin mensen leefden die uit alle windstreken afkomstig waren.

De Romeinse Limes (10 minuten) - slide 7 t/m 13

Het Romeinse Rijk begint in Rome, Italië. De Romeinen veroveren een groot gebied buiten Italië. Om gebieden te veroveren moeten de Romeinen goed georganiseerd zijn. Hun legers zijn ingedeeld in overzichtelijke eenheden, zoals legioenen.

Julius Caesar beschrijft het eerst ons land en zijn bewoners. In zijn boek de Bello Gallico vertelt hij over de oorlogen die hij voert met Galliërs (uit het huidige Frankrijk en België) en de Germanen, die wonen in Nederland.

Hoeveel moed en vechtlust de stammen ook hebben, tegen de perfect georganiseerde en getrainde legers van de Romeinen kunnen ze niet op! De Romeinen winnen bijna elke veldslag. Hun opmars is niet te stuiten.

Of toch? De Germaanse stammen verzetten zich tegen de komst van de Romeinen. De Romeinen komen niet verder, de grens is bereikt.

Het Romeinse rijk, een multiculturele samenleving (15 minuten) - slide 14 t/m 21

Wat gebeurt er in ons land wanneer de Romeinen zich hier vestigen?

De Romeinen treffen in het gebied rondom de Limes het Bataafse volk aan, een West-Germaanse stam die hier woont.

In 69 na Chr. is er een grote Bataafse opstand, onder leiding van de Julius Civilis – die ze verliezen. Daarna leven Bataven en Romeinen over het algemeen vreedzaam bij elkaar en drijven handel met elkaar.

De volken uit veroverde gebieden nemen na verloop van tijd veel aspecten van de Romeinse cultuur over. Dit heet Romanisering. Het fragment uit Klokhuis vertellen twee 'Bataven' wat de Romeinen aan voorwerpen, techniek en cultuur meebrachten. Bataafse mannen kwamen ook in dienst van het Romeinse leger.

Behalve de Bataven die hier al wonen, komen mensen uit allerlei gebieden hierheen (lopen!). Elk met hun eigen geschiedenis. Soldaten uit alle windstreken trekken naar de Rijn om forten en wachttorens op de zuidoever te bouwen en te bemensen. Een Romeins kamp bestaat uit 5.000 soldaten en dan komen er nog zo’n 3 tot 4 duizend mensen mee: handelaren, ambachtslieden zoals hoefsmeden en pottenbakkers, slaven, vrouwen en kinderen.

Ze laten alles wat ze kennen achter, soms uit vrije wil, maar vaak ook gedwongen.

Archeologische vondsten als bewijs van een multiculturele en tolerante samenleving (10 minuten) - slide 22 t/m 26

Er zijn veel archeologische vondsten gedaan waaruit blijkt dat er sprake is van een multiculturele samenleving. Zo laat bijvoorbeeld het militair diploma van een Bataaf zien hoe Bataven dienst namen in het Romeinse leger, waarbij ze na 25 jaar de Romeinse nationaliteit en een stukje grond kregen.

Aan de stijl en vervaardiging van voorwerpen die zijn gevonden, is ook te zien dat de herkomst in verder gelegen gebieden en landen ligt.

De conclusie: de Romeinen zijn de baas, maar blijken ook tolerant. Eigen feestdagen, goden, kleding, eten, 40 verschillende talen: het is geen probleem, zo lang trouw aan Rome bovenaan staat.

Een laatste opdracht voor de leerlingen is het vragenrad dat gaat over hun eigen situatie. Hoe is jouw eigen ervaring met emigratie en het overnemen van elementen van andere culturen? Denk aan vragen als 'Wat zou je meenemen als je zou emigreren'; 'Noem eten dat wij níet hebben overgenomen uit een andere cultuur'; 'Ken jij iemand die naar een ander land is geëmigreerd'; 'Wat zou je het moeilijkst vinden als je moest emigreren'. 

Deze les is ontwikkeld door deelnemende musea van het Canonnetwerk van de Canon van Nederland:  Rijksmuseum van Oudheden in Leiden en Museum Het Valkhof in Nijmegen. 

www.canonvannederland.nl/museum-het-valkhof

www.canonvannederland.nl/museum/rijksmuseum-van-oudheden

De Romeinse Limes

47 - ± 350

Meer dan Romeins

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Leerdoelen

Leerstof

Zelf meedoen

Terugblik

Afbeelding vergroten

Zelf lezen en denken

Navigeren door de les

47 - ± 350

Symbolen die we tijdens deze les gebruiken:

Hotspot: klik en lees meer

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Leerdoelen

Na afloop van deze les:

• ...weet je wat de Romeinse Limes is.
• ...weet je dat er in dit gebied een multiculturele samenleving was met mensen uit verschillende landen en culturen.
• ...heb je ontdekt hoe deze culturen elkaar onderling beïnvloedden,     zoals dat ook tegenwoordig het geval is. 

 

Het thema Romeinse Limes is onderdeel van de Canon van Nederland:  www.canonvannederland.nl

47 - ± 350

Bij welk tijdvak hoort de Romeinse Limes? 

47 - ± 350

47 - ± 350

Wat weet jij over de Romeinen in ons land?

Woordweb

Les met devices 

De leerlingen beantwoorden deze vraag via hun device. De antwoorden verschijnen in beeld. U maakt de antwoorden zichtbaar door op het spreekwolkje te klikken. Door nogmaals klikken ziet u tevens de naam van de leerling staan. Optioneel: opmerkingen kunnen worden verwijderd door ze naar de prullenbak te slepen.

 

Les zonder devices 

U beantwoordt de vraag samen met de leerlingen klassikaal.

Filmfragment duurt 2:32 minuten

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Romeinse Limes

Illustratie: Mikko Kriek

Een Romeins legerkamp. 

Hier ontstonden dorpen en kleine steden omheen. Deze plekken werden bewoond door gezinnen van soldaten, handelaren en ambachtslieden.

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Het Romeinse Rijk begint in Rome, Italië. Om gebieden te veroveren moeten de Romeinen goed georganiseerd zijn. 

Hun legers zijn ingedeeld in overzichtelijke eenheden, zoals legioenen. 

Op de kaart zie je het Romeinse Rijk in het jaar 80 na Christus. 

 

47 - ± 350

Kun je zien hoe ver de Romeinen ons land in komen? 

Ongeveer tot halverwege

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Julius Caesar beschrijft als allereerste ons land en zijn bewoners. In zijn boek de Bello Gallico vertelt hij over de oorlogen die hij voert met de Germanen, die in Nederland wonen.
Hoeveel moed en vechtlust de stammen ook hebben, tegen de perfect georganiseerde en getrainde legers van de Romeinen kunnen ze niet op! De Romeinen winnen bijna elke veldslag. 

Hun opmars is niet te stuiten. 

Of toch? De Germaanse stammen verzetten zich tegen de komst van de Romeinen. De Romeinen komen niet verder, de grens is bereikt. 

 

47 - ± 350

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

De Romeinen leggen de grens van het Romeinse Rijk in het midden van ons land, langs de rivier de Rijn. De rivier biedt bescherming en is handig voor vervoer van goederen over water. 

Als de Romeinen komen, wonen hier de Germanen. De Germanen zijn een volk met veel stammen zoals de Friezen, Bataven en Cananefaten. 

De grens van het Romeinse Rijk heet de Limes

Hier bouwen de Romeinen de eerste stad van Nederland: Ulpia Noviomagus Batavorum: Nijmegen. 

Langs de grens bouwen de Romeinen forten. 

Klik op de hotspots 

je krijgt zo meteen een vraag. 

Ligt jouw woonplaats in Romeins gebied?  

Wat is de grens, 

de Limes, van

het Romeinse 

Rijk in ons land? 

47 - ± 350

1. De grens België/Nederland
2. De Rivier de Rijn
3. De Romeinse forten
4. De Noordzee

47 - ± 350

Waar of niet waar? 

Sleep de teksten naar de juiste plek. 

WAAR

NIET WAAR

Het Romeinse rijk is klein.

Als de Romeinen komen, wonen hier Germaanse stammen. 

De Romeinen veroveren heel Nederland.

De Romeinen bouwen forten om de grens te bewaken. 

De Romeinen blijven hier bijna 400 jaar. 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Het Romeinse Rijk, een multiculturele samenleving

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Romeinen treffen in het gebied rondom de Limes het Bataafse volk aan, een West-Germaanse stam die hier woont. 

In 69 na Chr. is er een grote Bataafse opstand, onder leiding van Julius Civilis – die ze verliezen. Daarna leven Bataven en Romeinen over het algemeen vreedzaam bij elkaar en drijven handel met elkaar.

De volken uit veroverde gebieden nemen na verloop van tijd veel aspecten van de Romeinse cultuur over. Dit heet Romanisering.

Rembrandt van Rijn maakte in 1661/1662 dit schilderij over Julius Civilis en de Bataafse opstand. 

Julius Civilis stond bekend om zijn ene oog. 

Het schilderij was eigenlijk het grootste schilderij dat Rembrandt ooit maakte. Uiteindelijk sneed Rembrandt driekwart van het schilderij af. 

Fragment uit 'Welkom bij de Romeinen' duurt 3:00 minuten

Wat noemen de Bataven uit het filmpje NIET?  

1. 
2. 
3. 
4. 

Stel je voor dat jij een Bataaf was die hier woonde. Zou jij je aansluiten bij het Romeinse leger? Leg je antwoord uit. 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Bataven die hier woonden, konden goed paardrijden en waren daarom gewilde soldaten. Na 25 dienstjaren in het Romeinse leger kreeg je een diploma, werd je Romein en kreeg je een stukje grond. 

Dit militaire diploma is uitgereikt aan een Bataafse veteraan, Marcus Ulpius Fronto van de cohors I Batavorum (het eerste Bataafse cohort).

Zijn Bataafse vrouw Mattua en hun drie dochters Vagantra, Sureia en Sata kregen ook het Romeins burgerrecht. 

Stel je voor dat je je naam moet aanpassen. 

Hoe heet jij als je je naam ROMEINS moet laten klinken?

Romeinse namen:

Lucius

Maximus

Claudia Marcella

Aemillia Lepida

Aurelia

Augustus

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Behalve de Bataven die hier al wonen, komen mensen uit allerlei gebieden hierheen (lopen!). Elk met hun eigen geschiedenis. 

Soldaten uit alle windstreken trekken naar de Rijn om forten en wachttorens te bouwen en te bemensen. Een Romeins kamp bestaat uit 5.000 soldaten en dan komen er nog zo’n 3 tot 4 duizend mensen mee: handelaren, ambachtslieden zoals hoefsmeden en pottenbakkers, slaven, vrouwen en kinderen. Ze laten alles wat ze kennen achter. Soms uit vrije wil, maar vaak ook gedwongen.

 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Deze grafsteen is van een soldaat afkomstig uit Mauretanië (noordkust van Afrika):
‘Geboren uit de aarde van Mauretania, bedekt door vreemde aarde’ (terra). 

Denk je, als je deze zin leest, dat deze soldaat zich hier thuis heeft gevoeld? 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Romeinen zijn de baas, maar ook tolerant. 

Eigen feestdagen, goden, kleding, eten, 40 verschillende talen: het is allemaal geen probleem zo lang trouw aan Rome bovenaan staat. 

Wat is jouw favoriete gerecht? 

Uit welk land komt dit eten? 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Behalve soldaten woonden in en bij de legerkampen ook vrouwen en kinderen. 

Dit weten we door archeologische vondsten zoals het kinderzwaardje op de foto hiernaast. 

Het is gevonden in Valkenburg
(Zuid-Holland, gemeente Katwijk). 

 

Samenvattend: in de Romeinse tijd waren hier mensen uit allerlei gebieden. Bij wie horen de voorwerpen? Je kunt de foto's inzoomen. 

47 - ± 350

Een pottenbakker van Mediterrane afkomst, gezien zijn ingekraste naam Silvinius Cotro.

Een Bataaf die hier woonde, die Romeins soldaat is geworden. 

Een vrouw uit Oost-Europa. Zij is met haar man meegereisd naar hier.

Soldaten uit Rhodos, Griekenland. 

L. Cominius uit Noord-Italië.

Kinderarbeid

• Goedkope arbeidskrachten

• Ze zijn nog jong: je hebt er nog lang wat aan

• Ze zijn goedkoper dan mannen en vrouwen

• Hun kleine handen kunnen beter op plekken tussen machines

Draai aan het rad. Beantwoord de vraag 

en leg uit.

47 - ± 350

Het rad wordt door de docent op het centrale scherm gedraaid, waarna een leerling de vraag die verschijnt beantwoordt. 

Tekst

Tekst

Tekst

Tekst

Wat vond je van deze les 

over de Romeinse Limes? 

47 - ± 350

😒🙁😐🙂😃

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Bezoek de musea van deze les!

Rijksmuseum van Oudheden www.rmo.nl

Museum het Valkhof

www.museumhetvalkhof.nl