Hoofdstuk 7 - Verhoudingsvraagstuk: maatschappelijke verschillen | VWO

• Maatschappijwetenschappen
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4-6

Hoofdstuk 7

Verhoudingsvraagstuk: maatschappelijke verschillen

Noem een voorbeeld van sociale ongelijkheid 

Noem een voorbeeld van
sociale ongelijkheid

Benadruk dat sociale ongelijkheid  niet alleen over ongelijke verdeling van middelen gaat, maar ook om lichamelijke ongelijkheid of ongelijkheid vanwege discriminatie.

Wat heb ik het vorige hoofdstuk geleerd?

Vorig hoofdstuk leerde ik ...

• wat politics, polity en policy zijn 
• wat representativiteit en representatie inhoudt
• wat de functie van politieke partijen is
• welke spelers invloed hebben op het politieke beleid
• de drie modellen van politieke besluitvorming

Wat leer ik dit hoofdstuk?

• Ik weet wat het hoofdconcept verhouding en het   kernconcept sociale ongelijkheid inhouden
• Ik wat sociale stratificatie, sociale mobiliteit en de   onderklasse zijn
• Ik ken de gevolgen van sociale ongelijkheid 
• Ik weet hoe sociale ongelijkheid wordt bestreden
• Ik weet hoe de ontwikkelingen in de 21e eeuw leiden tot   veranderende verhoudingen

Leerdoelen

§7.1 Sociale ongelijkheid en verhouding

Pagina 139

Verhouding

Verhouding verwijst naar de de wijze waarop mensen zich van elkaar onderscheiden en tot elkaar verhouden en de manier waarop samenlevingen in sociale zin vormgeven aan deze verschillen. Het verwijst ook naar onderlinge betrekkingen tussen staten.

Welke beroepen worden meer en welke beroepen worden minder gewaardeerd?

Bespreek met de leerlingen welke beroepen meer en welke minder gewaardeerd worden. Heeft dit te maken met inkomen of status? 

Sociale ongelijkheid

Een situatie waarin verschillen tussen mensen, in al dan niet aangeboren kenmerken, consequenties hebben voor hun maatschappelijke positie en leiden tot een ongelijke verdeling van schaarse en hooggewaardeerde zaken, van waardering en behandeling.

Voorbeeld van sociale ongelijkheid op basis van etniciteit. Als docent zou je naar aanleiding van deze video kunnen bespreken hoe leerlingen te maken hebben gehad met discriminatie of dat ze zich bewust zijn van hun 'white privilege'. 

De volgende video zou gebruikt kunnen worden om aan te tonen wat 'white privilege' inhoudt. 

Van welke soort ongelijke verdeling is er sprake in de video?

Van welke soort ongelijke verdeling is er sprake in de video?

1. Economische hulpbronnen
2. Sociale hulpbronnen
3. Symbolische hulpbronnen
4. Politieke hulpbronnen

Sociale ongelijkheid in Nederland

Opleidingsniveau is een belangrijke factor voor het verklaren van sociale ongelijkheid in Nederland. Mensen met een hoger opleidingsniveau ontvangen vaak meer macht, bezit en status.

De sociale ongelijkheid neemt de afgelopen decennia toe. 

Sociale ongelijkheid en conflict

Zodra delen van de samenleving, de sociale betekenis die aan een verschil wordt toegekend, niet meer accepteren en willen veranderen, neemt de legitimiteit van de machthebbers of de systemen die ongelijkheid veroorzaken af. 

Daardoor daalt het gezag en ontstaat conflict 

Een voorbeeld van conflict naar aanleiding van sociale ongelijkheid zijn de opstanden op het Tahrirplein in Egypte in 2011 tijdens de Arabische Lente. De hele documentaire 'The Square' is eventueel te bekijken op Netflix. 

Noem een voorbeeld waarbij sociale ongelijkheid heeft geleid tot conflict.

Noem een voorbeeld waarbij sociale ongelijkheid heeft geleid tot conflict. 

Voorbeelden zijn o.a. de Russische Revolutie, de Occupybeweging en de Gele Hesjes. 

§7.2 Sociale stratificatie, sociale mobiliteit en de onderklasse

Pagina 142

Hoe noemen we de indeling van sociale lagen, waartussen ongelijkheid bestaat?

Hoe noemen we de indeling van sociale lagen, waartussen ongelijkheid bestaat? 

1. Maatschappelijke ladder
2. Klassensamenleving
3. Gesloten samenleving
4. Sociale stratificatie

Sociale stratificatie

In Nederland wordt sociale stratificatie vaak beschreven op basis van bezit en inkomenssituatie, macht, status en opleiding hebben daar natuurlijk ook mee te maken.

In India is er sprake van een kastenstelsel. Mensen behoren tot een sociale laag op basis van hun afkomst (pagina 142/143).

Open- en gesloten samenlevingen

Sociale mobiliteit is de mogelijkheid om te stijgen of te dalen op de maatschappelijke ladder: 

Weinig mogelijkheden hiervoor noemen we een gesloten samenleving, veel mogelijkheden hiervoor noemen we een open samenleving

De overheid probeert een open samenleving te bevorderen.

Benadruk hier dat India een gesloten samenleving is en Nederland een open samenleving. 

Hoe kan de overheid een open samenleving bevorderen?

Hoe kan de overheid een open samenleving bevorderen?

Voorbeelden zijn: goed en betaalbaar onderwijs, toegankelijke zorg en voldoende werkgelegenheid. Maar ook de invoering van een vrouwenquotum is een voorbeeld.

Standen- en klassensamenleving

Samenleving gebaseerd op economische middelen, indeling van arbeiders en kapitaalbezitters

Weinig mogelijkheid tot sociale mobiliteit.

Standensamenleving

Klassensamenleving

Iemands positie als adel of horige stond bij de geboorte vast. 

Gesloten samenleving

Industrialisatie 

Positietoewijzing

Maatschappelijke oorzaken van buitenaf zijn van invloed  op iemands positie in de maatschappij. 

Het verkrijgen van  maatschappelijke positie door de eigen bijdrage van een persoon of een groep waartoe hij behoort.

Bijvoorbeeld: kwaliteit van onderwijs

Positieverwerving

Bijvoorbeeld: inzet op school

In India is vooral sprake van positietoewijzing en weinig positieverwerving. Dit zie je bijvoorbeeld terug in de invoering van quota die ervoor zorgen dat mensen uit verschillende kasten in overheidsdienst kunnen werken. 

Gaat het in dit fragment over positietoewijzing of positieverwerving?

Gaat het in dit fragment over positietoewijzing of positieverwerving? 

1. Positieverwerving
2. Positietoewijzing
3. Geen van beide

Het antwoord is positietoewijzing, omdat het advies van Yunuscan te maken heeft met zijn taalvaardigheid. Deze is niet genoeg voor havo, omdat hij een basistaalvaardigheid heeft gemist in zijn opvoeding. Het gaat daarbij niet om zijn eigen bijdrage, maar om iets waar hij zelf niets aan heeft kunnen doen: de plek waar zijn wieg staat is van invloed geweest op de manier van (talige) socialisatie.

Kapitaal en positieverwerving

Kapitaal kan een middel zijn om een betere maatschappelijke positie te verwerven.

Er zijn 3 soorten kapitaal: 

1. Economisch: bezit of inkomen

2. Sociaal: connecties, netwerken, mate van respect.

3. Cultureel: culturele competenties zoals kennis, houdingen, opvattingen en smaak die kenmerkend zijn voor hoge posities.

Hoe kan sociaal kapitaal bijdragen aan positieverwerving?

Hoe kan sociaal kapitaal bijdragen aan positieverwerving?

Antwoord: Sociaal kapitaal verwijst naar een sociaal netwerk en sociale vaardigheden. Beide kunnen het makkelijker maken om bijvoorbeeld (via je netwerk) een baan of  een stage te bemachtigen.

Sander en de kloof

Bekijk met de leerlingen aflevering 3 van het programma Sander en de Kloof: 'Kansen zijn te koop':  https://www.npostart.nl/sander-en-de-kloof/03-02-2022/VPWON_1317001

Deze aflevering laat zien hoe economisch kapitaal van invloed is op de kansen die je in de samenleving krijgt. De hele aflevering is relevant, omdat het de tegenstrijdigheid van de boven- en de onderklasse laat zien, maar mocht daar geen tijd voor zijn, zou het fragment van 0:00-5:32 ook voldoende zijn.

Om welk soort kapitaal gaat het in dit fragment?

Om welk soort kapitaal gaat het in dit fragment?

1. Sociaal kapitaal
2. Cultureel kapitaal
3. Economisch kapitaal

Sociale uitsluiting

Er is sprake van sociale uitsluiting bij meer dan 1 van de volgende bestanddelen: 

Beperkte sociale en politieke participatie, beperkte normatieve integratie, niet goed kunnen voorzien in elementaire levensbehoeften, geringe toegang tot sociale grondrechten. 

Benadruk dat armoede een relatief begrip is en dat dit in Nederland een andere betekenis heeft dan bijvoorbeeld in India 

§7.3 De gevolgen van sociale ongelijkheid

Pagina 147

Gevolgen van sociale ongelijkheid

Op micro- en meso niveau komt dit terug in:

onderwijs, cultuur en vrijetijdsbesteding, politiek en gezondheid. 

Gevolgen van sociale ongelijkheid zijn zichtbaar op micro-, meso- en macroniveau: 

Onderwijs

• Mate van cultureel kapitaal
• Verschillende behandeling en communicatie met leraren
• Referentiekader wat betreft onderwijs

Kinderen van hoogopgeleide ouders presteren vaak beter dan kinderen van laagopgeleide ouders door:

Passen de vrijetijdsbestedingen eerder bij de elitecultuur of bij de massacultuur?

Massacultuur

Elitecultuur

Cultuur en vrije tijd

• Elitecultuur: museum, theater, klassieke muziek
• Massacultuur:  actiefilms, volksmuziek

Er zijn verschillen in vrijetijdsbesteding tussen hoog- en laagopgeleiden: 

Stelling: Mensen met een lagere opleiding participeren meer in de politiek dan mensen met een hogere opleiding.

Stelling: 'Mensen met een lagere opleiding participeren meer in de politiek dan mensen met een hogere opleiding'. 

Eens

Oneens

De politiek

Verschillen in maatschappelijke positie leiden tot verschillen in deelname aan de politiek. 

Er zijn 2 soorten politieke participatie: 

1. Electorale politieke participatie: alles wat te maken heeft met verkiezingen

2. Niet-electorale politieke participatie: invloed uitoefenen via andere wegen dan verkiezingen

Om welk soort politieke participatie gaat het in dit fragment?

Om welk soort politieke participatie gaat het in dit fragment?

1. Electorale politieke particpatie
2. Niet-electorale politieke participatie

Gezondheid

Verschillen in klasse en opleidingsniveau leiden tot verschillen in levensverwachting. Dit heeft te maken met:

• Kennis
• Levensstijl
• Gedrag
• Communicatievaardigheden 

Samenvattende video

Welke termen zouden volgens jou hoog- en laagopgeleid kunnen vervangen?

Welke termen zouden volgens
jou hoog- en laagopgeleid kunnen
vervangen?

Conflicten

Maatschappelijke verschillen kunnen leiden tot sociale ongelijkheid en uiteindelijk tot conflict. Bijvoorbeeld:

• Gender
• Generaties
• Klasse
• Etniciteit
• Regio

Voorbeeld van regio verschillen tussen de (stedelijke) beleidsmakers en de boeren die daar de gevolgen van ondervinden. 

Harmoniemodel

Conflictmodel

Overeenstemming bereiken door middel van overleg. 

Beïnvloeding van de media  (media-offensief) of door middel van betogingen en stakingen 

Omgaan met conflicten

Benadruk dat de manier waarop mensen omgaan met conflicten afhankelijk is van de cultuur in een samenleving. 

Gevolgen van conflicten

Noem een voorbeeld waarbij een politiek conflict tot maatschappelijke verandering heeft geleid.

Noem een voorbeeld waarbij een conflict tot maatschappelijke verandering heeft geleid.

Bijvoorbeeld: de invoering van roetveegpiet

§7.4 Overheidsbeleid en sociale ongelijkheid 

Pagina 152

Hoe kan sociale ongelijkheid bestreden worden? 

Hoe kan sociale ongelijkheid
bestreden worden?

Ideologieën en ongelijkheid

Socialisme en sociaaldemocratie

Liberalisme

Confessionalisme

De overheid heeft de taak om sociale ongelijkheid tegen te gaan. 

De overheid vertrouwt op de vrije markt en is  voor dereguleren, privatisering en denivellering.  

Gespreide verantwoordelijk-heid voor de overheid, bedrijven en het maatschappelijk middenveld.

Overheidsinstrumenten

De overheid heeft verschillende instrumenten om sociale ongelijkheid te beïnvloeden:

• Sociale zekerheidsbeleid
• Actief arbeidsmarktbeleid
• Inkomensverdelingsbeleid
• Onderwijsbeleid
• Wijkgericht achterstandsbeleid
• Emancipatiebeleid

Introductie van emancipatiebeleid

02:10

Glazen plafond

Een onzichtbare barrière waardoor vrouwen maar beperkt kunnen klimmen op de maatschappelijke ladder. Hierdoor is het voor vrouwen lastiger om hogere posities te bereiken.

Stelling: 'Ik ben voor het invoeren van een vrouwenquotum'

Stelling: 'Ik ben voor het invoeren van een vrouwenquotum'

Eens

Oneens

Sleep het beleid naar het juiste instrument.

Sociale zekerheidsbeleid

Onderwijsbeleid

Inkomens-

verdelingsbeleid

Actief arbeidsmarktbeleid

Wijkgericht achterstands-beleid

Emancipatiebeleid

Werkloosheid-uitkering (WW)

Subsidiëren van taalscholen voor mensen met een taalachterstand

Het Nederlandse belastinglandschap aantrekkelijk maken voor bedrijven. 

Leg uit dat er voor de overheid sprake is van een dilemma: de belasting voor grote bedrijven verhogen is een manier om de sociale ongelijkheid te bestrijden, maar tegelijkertijd kan het ook zijn dat bedrijven besluiten om naar het buitenland te verhuizen. Dit is slecht voor de werkgelegenheid. 

Effecten van overheidsinstrumenten

• Minder sociale ongelijkheid
• Minder beloningsongelijkheid
• Minder kansenongelijkheid tussen groepen
• Hoge uitgaven voor de overheid: hoge belastingen kunnen zorgen voor een verslechterde concurrentiepositie en werkgelegenheid
• Weinig prikkels om te werken
• Minder doelmatige inzet van middelen

§7.5 Ontwikkelingen in de 21e eeuw

Pagina 157

Ontwikkelingen in de 21 eeuw

Ontwikkelingen kunnen leiden tot veranderende verhoudingen: 

• Europeanisering en globalisering
• Veranderende man-vrouw verhoudingen
• Stijging opleidingsniveau
• Ontwikkeling naar de postindustriële samenleving
• De digitale kloof

Europeanisering en globalising

Contacten en afhankelijkheden van andere landen neemt toe, door onder andere het vrije verkeer in Europa.

Bedrijven verplaatsen soms naar lagelonenlanden, waardoor mensen onder aan de sociale ladder in Nederland hun baan verliezen. 

Rijkdom trekt migranten aan.

Voorbeeld van hoe we steeds politiek en financieel afhankelijker worden van andere landen wanneer het gaat om aardgas.

Leg uit hoe de afhankelijkheid van andere landen als het gaat om aardgas van invloed kan zijn op de verhoudingen in Nederland.

Leg uit hoe de afhankelijkheid van andere landen als het gaat om aardgas van invloed kan zijn op de verhoudingen in Nederland. 

Antwoord: de afhankelijkheid van gas leidt tot stijgende energierekeningen, wat niet voor iedereen betaalbaar is. Dit leidt uiteindelijk dus ook tot veranderende verhoudingen in Nederland.

Man-vrouw verhoudingen

Verhoudingen tussen mannen en vrouwen zijn gelijker geworden, zowel in de samenleving als in het gezin. 

Toch is er nog sprake van sociale ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. 

Welke factoren zouden de loonkloof tussen mannen en vrouwen kunnen verklaren? 

Welke factoren zouden de loonkloof tussen
mannen en vrouwen kunnen verklaren?

Voorbeelden van juiste antwoorden zijn: het moederschap, parttime werken. Meer verklarende factoren worden in de volgende video gegeven. 

Antwoord op de vraag

Stijging van het opleidingsniveau

Steeds meer mensen hebben een hoger opleidingsniveau. 

Dit leidt tot diploma-inflatie: hetzelfde diploma was vroeger meer waard dan nu en steeds hogere onderwijsdiploma's zijn nodig voor het krijgen van een goede baan.

Postindustriële samenleving

Kennis, status en diensten worden steeds meer gewaardeerd dan goederen, bezit en de industrie. 

De digitale kloof

Door de toenemende digitalisering, robotisering en informatisering ontstaat er ongelijkheid op digitaal vlak. Dit wordt de digitale kloof genoemd. 

Robotisering, informatisering en digitalisering zijn vooral nuttig voor mensen met bezit, waardoor de kloof tussen arm en rijk verder vergroot wordt. 

maatschappij-wetenschappen.nl

maatschappij-wetenschappen.nl

Wat heb je geleerd deze les?

Wat vind je nog lastig?

Volgende les: Veiligheid en criminaliteit

Ik weet ...

• wat het hoofdconcept verhouding en het kernconcept sociale ongelijkheid inhouden
• wat sociale stratificatie, sociale mobiliteit en de onderklasse zijn
• wat de gevolgen van sociale ongelijkheid zijn
• hoe sociale ongelijkheid wordt bestreden
• hoe de ontwikkelingen in de 21e eeuw leiden tot veranderende verhoudingen.

Einde van hoofdstuk 8

Verhoudingsvraagstuk: maatschappelijke verschillen