Hoofdstuk 11 - Modernisering | VWO

• Maatschappijwetenschappen
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4-6

Hoofdstuk 11

Modernisering

Pagina 217

Wat heb ik het vorige hoofdstuk geleerd?

Vorig hoofdstuk leerde ik ...

• hoe bindingen bezien worden vanuit de paradigma's
• wat de relatie is tussen politiek en (nationale) identiteit en dat dit gebaseerd is op het dilemma van collectieve actie. 
• wat de modernistische en essentialistische blik is op het ontstaan van naties. 
• wat het verschil is tussen een natiestaat en een multinationale staat
• hoe nationale cultuur onderhevig is aan politieke en sociale ontwikkelingen.
• wat de oorzaken zijn voor de toegenomen politieke aandacht voor identiteit. 

Wat leer ik dit hoofdstuk?

• Ik weet wat modernisering inhoudt
• Ik weet wat de kenmerken zijn van moderne samenlevingen
• Ik weet wat moderniseringstheorieën inhouden
• Ik weet hoe modernisering van invloed is op het vormingsproces, het verhoudingsvraagstuk en het bindingsvraagstuk
• Ik ken de drie paradoxen van modernisering

Leerdoelen

§11.1 Context: Traditioneel of modern

Pagina 217 - In deze paragraaf wordt de manier waarop wordt omgegaan met menstruatie in verschillende culturen gebruikt als casus om modernisering uit te leggen. 

Waar denk je aan bij menstruatie

in de Westerse cultuur?

Waar denk je aan bij menstruatie
in de Westerse cultuur?

Voorbeelden van goede antwoorden zijn: het gebruik van tampons, maandverband, de cup, gewoon doorgaan met de dagelijkse bezigheden, de discussie over of vrouwen menstruatievrij moeten krijgen.

Deze video toont aan dat er in verschillende culturen op een andere wijze wordt omgegaan met menstruatie. Zo zijn er bepaalde stammen in Kenia waarbij een menstruerende vrouw als onrein wordt gezien en ze zich bijvoorbeeld niet onder het vee mag begeven, omdat dit als een gevaar wordt gezien. 

Deze video toont aan dat er in verschillende culturen op een andere wijze wordt omgegaan met menstruatie. Zo verblijven in sommige streken van Nepal in zogenaamde menstruatiehutten. 

Wat valt je op aan de manier waarop de video's geframed zijn?

Wat valt je op aan de manier waarop de video's geframed zijn? 

In beide video's wordt menstruatie benaderd vanuit het perspectief van de moderne samenleving. 

De eerste video begint met een 'moderne' of Westerse benadering van menstruatie en toont het contrast met de manier waarop in andere delen van Kenia met menstruatie wordt omgegaan. De tweede video framed de Nepalese vrouwen als slachtoffers van de culturele praktijk rondom menstruatie: onvrijheid versus vrijheid. 

Belangrijk daarbij is dat beide video's impliceren dat de moderne manier van omgaan met menstruatie 'beter' is dan de 'achterhaalde' traditionele manier. Dit is problematisch omdat het een waardeoordeel is. Modernisering is dus een omstreden begrip (pagina 224)

Proces van rationalisering

Het proces van rationalisering houdt in dat traditionele opvattingen en handelswijzen worden vervangen door doelgericht handelen, waarbij de werkelijkheid via theorievorming voorspelbaar en beheersbaar wordt gemaakt. 

Op welke afbeeldingen zie je rationalisering terug?

Op welke afbeeldingen zie je rationalisering terug?

1. 
2. 
3. 
4. 

Op alle afbeeldingen is rationalisering terug te zien, ook bij de afbeelding van het onderwijs; dat steeds doelmatiger en doeltreffender werd ingericht.

Rationalisering in de economie

Kenmerken van rationalisering in de economie:

• Overgang van traditionele naar kapitalistische economie
• Streven naar berekenbare en bestendige winst
• Differentiëring van arbeidsprocessen

Licht toe dat rationalisering in de economie niet alleen maar een positieve ontwikkeling is. Het streven naar maximale winst houdt ook kinderarbeid en uitbuiting in stand. 

Benadruk dat modernisering een omstreden begrip is (pagina 224) en dat het diende als legitimatie voor exploitatie en onderdrukking van ‘traditionele’ samenlevingen, bijvoorbeeld tijdens de kolonisatie. 

Rationalisering in sociale processen

Ook sociale processen werden doelmatig (efficiënt) en doeltreffend (effectief) georganiseerd en uitkomsten werden gemeten. Bijvoorbeeld in het onderwijs.

Noem een voorbeeld van rationalisering in het onderwijs

Noem een voorbeeld van rationalisering in het onderwijs

Voorbeelden van goede antwoorden zijn: cito-scores en doorstroomcijfers

Rationalisering in kunst en wetenschap

Binnen de wetenschap werden de natuurwetenschappen steeds belangrijker en het bedrijven van de wetenschap werd steeds bedrijfsmatiger.

Binnen de kunst werden nieuwe technieken gebruikt, bijvoorbeeld digitale media. 

Rationalisering in politiek en bestuur

• Processen van bureaucratisering met regels en protocollen en als doel gelijke behandelingen in gelijke gevallen.
• Om bestuurder te worden moet je een passende opleiding, meetbare ervaring of meetbare vaardigheden hebben.

Dit is een filmpje dat de andere kant laat zien van regels en protocollen.

Onttovering van de wereld (Weber)

Door rationalisering geloven steeds meer mensen dat alles berekenbaar en daardoor voorspelbaar is, waardoor er geen ruimte meer is voor geheimzinnige en mystieke zaken. Dit leidt tot vermindering van het belang van tradities, emotionele bindingen en opvattingen en minder aandacht voor het bovennatuurlijke.

Deze video gaat wat dieper in op de onttovering van de wereld volgens Max Weber.

Jared Diamond

Traditionele samenlevingen tonen volgens Diamond meer variatie dan moderne samenlevingen. 

Dit komt doordat moderne samenlevingen op elkaar lijken door processen van rationalisering, staatsvorming, democratisering, institutionalisering, individualisering en globalisering. 

Rationalisering en paradigma's

Functionalisme-

paradigma

Arbeidsdeling en specialisatie zijn belangrijk voor functiedifferentiatie. Dit leidt tot bevordering van de welvaart maar ook kan leiden tot tekorten.

Conflict-paradigma

Rationalisering leidt tot ongelijke verhoudingen in de samenleving en tot vervreemding. 

Rationele-actor paradigma

Door rationalisering kunnen actoren in toenemende mate het proces beheersen om eigen doelen te bereiken. 

Optioneel - Deze documentaire gaat over 'The pad project', een project waarbij vrouwen in een dorpje in India het taboe rondom menstruatie bespreken en leren om maandverband te produceren. Het doel van het project is om de vrouwen meer te leren over het onderwerp menstruatie en om menstruatie armoede te bestrijden.

 

Bekijk de documentaire in de klas. Vervolgens zouden de leerlingen kunnen debatteren over de vraag of het goed is of juist niet dat modernisering op deze manier door een Amerikaanse organisatie wordt 'opgelegd' aan de Indiase vrouwen. In andere woorden: is er sprake van 'white saviorism' of 'modern imperialisme' of is dit een goede daad in de strijd tegen menstruatie armoede?

§11.2 Analyse: wording van de moderne samenleving

Pagina 222

Modernisering

Moderne samenlevingen zijn ontstaan als gevolg van de Verlichting. 

Processen als rationalisering, staatsvorming, democratisering, individualisering, institutionalisering en globalisering hebben geleid tot ingrijpende sociale en politieke veranderingen. 

Algemene kenmerken 

Algemene kenmerken van moderne samenlevingen: 

1. Hoge mate van differentiatie binnen de samenleving: veel verschillen tussen de leden van de samenleving
2. Door de enorme differentiatie zijn moderne mensen sterk afhankelijk van elkaar. 

Leg uit waarom een grote mate van differentiatie leidt tot een sterke afhankelijkheid van elkaar

Leg uit waarom een grote mate van differentiatie leidt tot een sterke afhankelijkheid van elkaar

Mensen in moderne samenlevingen verschillen sterk van elkaar op het gebied van kennis, houding, oriëntatie en privileges. Als je bijvoorbeeld zelf opgeleid bent als kapper, ben je afhankelijk van een bakker voor brood. Dit geldt niet alleen op microniveau, maar ook op macroniveau. Denk daarbij aan hoe Nederland afhankelijk is van andere landen voor het leveren van grondstoffen. 

Politieke kenmerken 

1. Politieke bindingen zijn ingebed in bureaucratisch georganiseerde nationale staten en onderdeel van een mondiaal statensysteem.
2. Er is sprake van volkssoevereiniteit
3. De macht van de overheid wordt beperkt door de in de rechtsstaat verankerde grondrechten van de burgers.
4. De overheid garandeert sociale grondrechten.

Economische kenmerken 

1. Hoge mate van rationalisering en arbeidsdeling
2. Er is sprake van een kapitalistisch systeem en een geglobaliseerde wereldmarkt.
3. Gemengde economieën: de overheid oefent veel invloed uit met regels. 
4. Er is sprake van een kenniseconomie. 

Demografische kenmerken 

1. De bevolking concentreert zich in stedelijke gebieden (urbanisatie).
2. Heterogene samenstelling van de bevolking: divers qua herkomst, opleidingsniveau, inkomen, levensbeschouwing etc.

Wat zijn volgens jou sociaal-culturele kenmerken van de moderne samenleving?

Wat zijn volgens jou sociaal-culturele
kenmerken van de moderne samenleving?

Sociaal-culturele kenmerken 

1. Moderne samenlevingen zijn sterk afhankelijk van technisch-wetenschappelijke kennis. 
2. Secularisering: verwereldlijking
3. Focus op zelfontplooiing en persoonlijke autonomie
4. Scheiding tussen de private en publieke sfeer. 

Sleep het kenmerk naar de juiste categorie

Economisch

Politiek

Demografisch

Sociaal-cultureel

Secularisering

Heterogenisering

Bureaucratisering

Rationalisering

Kijkvraag

Welke politieke, economische, demografische en sociaal-culturele kenmerken van de moderne samenleving herken je in het volgende fragment?

Moderniseringstheorieën

Modernisme

Stelt dat vooruitgangsprocessen zich overal zullen voordoen. 

Post-modernisme

De twijfel of economische ontwikkeling en groeiende kennis en technologie ook gepaard gaan met morele en sociale vooruitgang. 

Dit vooruitgangsgeloof impliceert een universeel traject, terwijl modernisering cultureel gebonden is.

06:34

Welke politieke, economische, demografische en sociaal-culturele kenmerken van de moderne samenleving herkende je in het fragment?

Welke politieke, economische, demografische en sociaal-culturele kenmerken van de moderne samenleving herkende je in het fragment?

De volgende kenmerken zijn te herkennen in het fragment: 

1. Rationalisering en arbeidsdeling

2. Kenniseconomie (de data omvat kennis)

3. Afhankelijkheid van technisch-wetenschappelijke kennis

4. Urbanisatie

5. Het feit dat de macht van de overheid wordt beperkt door de in rechtsstaat verankerde grondrechten van de burgers en de vraag of dit met de komst van smart cities ook nog zo is. 

01:01

Welk politieke kenmerk van de moderne samenleving herken je in de video?

Welk politieke kenmerk van de moderne samenleving herken je in de video?

1. Bureaucratie en statensystemen
2. Volkssoevereiniteit
3. Grondrechten van burgers verankerd in de rechtsstaat
4. Verzorgingsstaat

§11.3 Verandering in het vormingsvraagstuk

Pagina 226

Civilisatieproces

Het proces vanaf 1500 waarbij mensen zich leren beheersen. Dit is een gevolg van bevolkingsgroei en de toenemende complexiteit van de samenleving. 

Leg uit waarom bevolkingsgroei en het complexer worden van de samenleving heeft kunnen leiden tot het ontstaan van het civilisatieproces

Leg uit waarom bevolkingsgroei en het complexer worden van de samenleving heeft kunnen leiden tot het ontstaan van het civilisatieproces

Als gevolg van de toename van de hoeveelheid mensen waarvan men afhankelijk is, neemt de dwang tot zelfdwang die door de omgeving wordt uitgeoefend toe. 

Veranderingen in de vorming

• Ontstaan van het civilisatieproces
• Afname van de band tussen persoonlijke en collectieve identiteit
• Pluralisme aan levensstijlen
• Informalisering

Anonieme sociale controle

Door anonieme sociale controlemechanismen weet iemand wat moet of wat niet mag. 

Naast dat mensen zichzelf steeds meer in bedwang houden houden anonieme sociale controlemechanismen zo het gedrag van mensen in de gaten. 

Noem een voorbeeld van anonieme sociale controlemechanismen

Noem een voorbeeld van anonieme
sociale controlemechanismen.

Bijvoorbeeld flitscamera's of veiligheidscamera's in winkels. 

Doelrationeel handelen

Doelrationeel handelen houdt in dat van mensen wordt verwacht dat ze hun behoeften uitstellen om zo hun doelen te bereiken: het zo effectief en efficiënt inzetten van je handelen. 

Dit wordt in een moderne samenleving al van jonge mensen verwacht en kan gezien worden als zelfdwang 

Voel jij druk om in jouw leven doelrationeel te handelen?

Voel jij druk om in jouw leven doelrationeel te handelen?

Ja

Nee

Kanttekeningen

1. Mensen hebben een passieve en afhankelijke levensstijl gekregen
2. Het risico van een persoonlijke identiteit die gespleten en instabiel is. 
3. Afhankelijkheid van technologie
4. Zelfsturing wordt verlangd, maar dit is niet voor iedereen te bereiken. 

In welke van de vier kanttekeningen herken jij jezelf het meest?

In welke van de vier kanttekeningen herken jij jezelf het meest?

Passieve en afhankelijke levensstijl

Gespleten of instabiele identiteit

Afhankelijkheid van technologie

Bereiken van zelfsturing

Benadruk dat er geen goed of fout antwoord is bij deze vraag. Het doel van de vraag is voornamelijk om het gesprek aan te gaan over dit onderwerp en taboes bespreekbaar te maken.

Deze video gaat in op de redenen waarom generatie Z psychisch kwetsbaar is. In de video komen zowel het doelrationeel handelen als de het risico van een persoonlijke identiteit die gespleten en instabiel is als gevolg van de moderne samenleving terug. 

§11.4 Verandering in het verhoudingsvraagstuk

Pagina 229

Spreek jij je ouders/verzorgers aan met 'u' of 'je'?

Spreek jij je ouders/verzorgers aan met 'u' of 'je, jij'?

U

Je, jij

Bespreek met de leerlingen dat het een aantal decennia geleden heel normaal was om je ouders met 'u' aan te spreken, terwijl de meeste kinderen hun ouders nu tutoyeren. Dit laat informalisering zien: de verhouding tussen mensen is informeler geworden (Pagina 229)

Informalisering

Het proces waarbij de verhoudingen tussen mensen informeler worden.

In dit filmpje wordt het kernconcept sociale ongelijkheid nog eens uitgelegd voor de leerlingen die een opfrisser nodig hebben.

Sociale ongelijkheid

Traditionele samenleving

Rigide sociale stratificatie, 

lage sociale mobiliteit

Industriële Revolutie

Moderne

 samenleving

Van standen- naar klassensamenleving

Sociale ongelijkheid

Opleidingsniveau is belangrijker geworden

Industriële Revolutie

Toename arbeidsdeling

De afhankelijkheid van andere mensen is toegenomen

Mogelijkheid tot sociale mobiliteit is toegenomen en de sociale stratificatie is breder geworden

Geef een verklaring voor de afnemende sociale ongelijkheid vanaf het begin van de vorige eeuw.

Geef een verklaring voor de afnemende sociale ongelijkheid vanaf het begin van de vorige eeuw.

Bekijk de gehele grafiek op bladzijde 230 in je lesboek.

Aan de hand van deze grafiek kun je als docent uitleggen dat de sociale ongelijkheid vanaf de jaren '80 weer is toegenomen. In Nederland is er voornamelijk sprake van vermogensongelijkheid (pagina 230). 

In dit fragment spreekt Sander Schimmelpenninck zich uit over de vermogensongelijkheid in Nederland. 

Meritocratie

De plaats die iemand inneemt in een samenleving is afhankelijk van zijn bijdragen (merites) aan de samenleving. 

Individuele participatiesamenleving

1. Mensen hebben een passieve en afhankelijke levensstijl gekregen
2. Het risico van een persoonlijke identiteit die gespleten en instabiel is. 
3. Afhankelijkheid van technologie
4. Zelfsturing wordt verlangd, maar dit is niet voor iedereen te bereiken. 

§11.5 Verandering in het bindingsvraagstuk

Pagina 232

Sociale integratie

Versterking van de sociale integratie door o.a.: 

Hoe herken jij het proces van informalisering in je dagelijks leven?

Hoe herken jij het proces van informalisering in je dagelijks leven?

Benadruk dat er enerzijds sprake is van informalisering (denk bijvoorbeeld aan de verandering van bevelshuishouding naar onderhandelingshuishouding), maar anderzijds ook steeds meer behoefte naar formalisering is ontstaan: steeds meer regels en procedures (pagina 232). 

Noem een voorbeeld van formalisering.

Noem een voorbeeld van
formalisering.

Bijvoorbeeld de invoering van citoscores en PTA's in het onderwijs, maar denk bijvoorbeeld ook aan veiligheidsprotocollen tijdens de coronacrisis.

Maatschappelijk middenveld

Er is sprake van een afname van de bindingen die ontstaan in het maatschappelijk middenveld. Denk daarbij aan de rol van:

Religie

Verenigingsleven

Bindingen zijn meer gebaseerd op levensstijl en minder op familiebanden, stand en klasse. 

Stelling: Mensen zijn minder afhankelijk van geworden van mensen in hun directe omgeving.

Stelling: Mensen zijn minder afhankelijk van geworden van mensen in hun directe omgeving. 

Eens

Oneens

Het juiste antwoord is eens, sociale netwerken zijn uitgestrekter en flexibeler geworden, waardoor mensen minder afhankelijk van elkaar zijn geworden van mensen in hun directe omgeving. 

Kanttekeningen

Kanttekeningen bij de sociale cohesie in een moderne samenleving:

Globalisering

Social media

Verzorgingsstaat

Bespreek bij deze dia de verschillende kanttekeningen wat betreft sociale cohesie in de moderne samenleving (pagina 234).

Video over de participatiemaatschappij.

Sleep de opvatting over individualisering naar de juiste ideologie.

Sociaaldemocratie

Liberalisme

Confessionalisme

Individualisering leidt tot grotere sociale ongelijkheid, dit moet bestreden worden.

De overheid moet het maatschappelijk middenveld steunen, zodat zij maatschappelijke problemen kunnen bestrijden

Individuele ruimte en ruimte voor zelfontplooiing is het hoogste goed. 

§11.6 Paradoxen in de moderne samenleving

Pagina 236

Verzelfstandiging vs verafhankelijking

Mensen worden steeds zelfstandiger en worden minder afhankelijk van de natuur en hun sociale omgeving

Versus

Zelfstandiger worden leidt tot nieuwe wederzijdse en globale afhankelijkheden

Voorbeeld van afhankelijkheid: Russisch gas.

Generalisering vs pluralisering

Ontstaan van een universele cultuur als gevolg van globalisering

Versus

De behoefte van mensen om in hun eigen leefomgeving een nieuwe, eigen cultuur te creëren

Noem een voorbeeld van generalisering.

Noem een voorbeeld van generalisering.

Rationeel versus emotioneel

Doelgericht en beheerst handelen

Versus

Mensen handelen irrationeel en streven (emotionele) behoeften achterna

Impression management als voorbeeld van doelgericht en beheerst handelen

Stelling: Mensen zijn minder afhankelijk van geworden van mensen in hun directe omgeving.

Doe jij aan impression management op social media?

Ja, zeker!

Nee

Bespreek met de leerlingen of en waarom ze aan impression management doen op bijvoorbeeld Instagram, TikTok of Snapchat en wat dat voor effect heeft. 

maatschappij-wetenschappen.nl

maatschappij-wetenschappen.nl

Wat heb je geleerd deze les?

Wat vind je nog lastig?

Volgende les: Machtsverhoudingen in de wereld

Ik weet ...

• wat modernisering inhoudt
• wat de kenmerken zijn van moderne samenlevingen
• wat moderniseringstheorieën inhouden
• hoe modernisering van invloed is op het vormingsproces, het verhoudingsvraagstuk en het bindingsvraagstuk
• wat de drie paradoxen van modernisering zijn

Einde van hoofdstuk 11

Modernisering