De Westerborkfilm

• Geschiedenis
• Middelbare school
• Basisschool
• vmbo, mavo, havo, vwo
• Groep 7,8
• Leerjaar 1-3

De Westerborkfilm

Een man staat te filmen in een werkplaats. 

Niets bijzonders, zou je zeggen. 

Maar als je nu weet dat die werkplaats in kamp Westerbork staat? 

En dat de cameraman een Joodse gevangene is?

Deze les gaat over de Westerborkfilm.

In deze les kom je meer te weten over:

• wie de Westerborkfilm heeft opgenomen
• waarom de Westerborkfilm gemaakt is
• wat er op de film te zien is
• waarom deze film zo bijzonder is

Waarschijnlijk ken je deze foto wel. Je ziet hier het Sinti-meisje Settela Steinbach. 

Misschien weet je ook dat deze foto in Westerbork is gemaakt. 

Maar weet je ook dat dit eigenlijk geen foto is? Bekijk het volgende scherm.

Anna Maria (Settela) Steinbach was negen jaar toen ze met haar familie in kamp Westerbork terechtkwam. 

Vanuit Westerbork werden ze naar Auschwitz gedeporteerd. Ze heeft de oorlog niet overleefd.

Settela werd vlak voor het vertrek van de trein gefilmd. 

Door de lens van de camera stond ze heel even oog in oog met kampfotograaf Rudolf Breslauer.

Rudolf Werner Breslauer kwam uit Leipzig (Duitsland). Hij was opgeleid tot fotograaf. Rudolf was getrouwd met Bella en samen hadden ze drie kinderen: Ursula, Stefan en Max.

Omdat de familie Breslauer Joods was, vluchtten ze in 1938 voor de nazi's.

1

Wie was Rudolf Breslauer?

Als gediplomeerd fotograaf werd Rudolf in kamp Westerbork aangesteld als 'officeel kampfotograaf'. 

Begin 1944 kreeg hij van de Duitse kampcommandant een bijzondere opdracht. Hij moest kamp Westerbork 'in al zijn bedrijvigheid' op film vastleggen.

3

De familie kwam naar Nederland. Ze woonden eerst in Leiden, waar ze de Duitse invasie meemaakten. In de zomer van 1940 moesten ze naar Alphen aan den Rijn verhuizen. In 1941 volgde hun derde adres in Utrecht.

Een jaar later moest de familie naar kamp Westerbork.

2

Waarom kwam de familie Breslauer naar Nederland?

Nu is filmen makkelijk. 

Je pakt je telefoon en je kunt beginnen. 

In 1944 was dat anders. De camera en de andere materialen die je nodig had, waren duur.

En doordat het oorlog was, waren deze materialen ook nog eens moeilijk verkrijgbaar.

Tientallen brieven werden er verstuurd om het nodige filmmateriaal bij elkaar te krijgen. 

Abraham Hammelburg, een Joodse verzetsstrijder, werd er speciaal voor vrijgelaten. 

Hammelburg had contacten in de filmwereld en kon daardoor makkelijker aan het goede materiaal komen.

Waarom dan toch al die moeite voor een film?

De Westerborkfilm werd gemaakt in opdracht van de Duitse kampcommandant van Westerbork, Albert Gemmeker.

In kamp Westerbork was al industrie. Door Westerbork 'In al zijn bedrijvigheid'  te laten filmen, wilde Gemmeker zijn bazen laten zien dat kamp Westerbork geschikt was voor de Duitse oorlogsproductie (zoals het maken van wapens).

De conclusie is dan ook dat Gemmeker de film liet maken om zichzelf te beschermen.

3

Gemmeker dacht dat hij na het sluiten van het kamp naar het oostfront moest. Daar zou hij tegen de Russen moeten vechten.

Om dat te voorkomen wilde hij dat kamp Westerbork na het vertrek van de laatste deportatietrein een werkkamp zou worden. 

Gemmeker zou dan in Nederland kunnen blijven.

2

Begin 1944 waren de meeste Joden uit Nederland al weggevoerd. 

Het aantal gevangenen in kamp Westerbork daalde. 

Na het vertrek van de laatste deportatietrein zou het kamp gesloten worden.

1

Waarom werd de Westerborkfilm gemaakt?
De kampcommandant wilde dat....

1. kamp Westerbork beter georganiseerd werd
2. kamp Westerbork een vernietigingskamp werd
3. kamp Westerbork een werkkamp werd
4. kamp Westerbork gesloten werd

Wie wilde de kampcommandant op deze manier beschermen?

1. de Duitse bewakers van het kamp
2. de Duitse oorlogsindustrie
3. de Joodse gevangenen
4. zichzelf

Kamp Westerbork was een doorgangskamp voor Joden, Sinti en Roma.

Op het volgende fragment zie je hoe een groep gevangenen in kamp Westerbork aankomt.

De Joden, Sinti en Roma die de nazi's in Nederland oppakten, gingen naar Westerbork. 

Als doorgangskamp was kamp Westerbork slechts een tussenstop. 

De meeste gevangenen werden al snel doorgestuurd naar Auschwitz, Bergen-Belsen, Sobibor of Theresienstadt.

Een deel van de gevangenen in kamp Westerbork moest werken.

Op veel filmbeelden zijn werkende mensen te zien.

Ze maken speelgoed, slopen batterijen of vliegtuigen, ze werken op het land of in het bos, of ze werken in de timmerwerkplaats.

De volgende beelden zijn in de timmerwerkplaats van kamp Westerbork gemaakt.

De Duitse kampleiding wilde dat het leven in kamp Westerbork zo normaal mogelijk leek. De Joden mochten namelijk niet ontdekken wat hen in bijvoorbeeld Auschwitz te wachten stond.

Daarom geen moord en mishandelingen in kamp Westerbork. Wel werk en school, maar ook voetbal, gymnastiek en cabaret.

Ook deze onderdelen van het kampleven zijn door Breslauer gefilmd.

cabaret

concert

gymnastiek

voetbal

Het cabaret in kamp Westerbork zou in de oorlog het beste van Nederland zijn geweest. De Joodse topartiesten, allemaal gevangen in kamp Westerbork, zetten zich in ieder geval volledig in. 

Op het volgende scherm zie je fragmenten van de show Bunter Abend (Bonte avond). Het was de vijfde show die in kamp Westerbork werd opgevoerd.

Het cabaret werd mogelijk gemaakt door de Duitse kampcommandant. Hij vond dat de 'gevangenen behoefte hadden aan ontspanning'.

In werkelijkheid was het cabaret ergens anders voor bedoeld. 

De shows moesten de aandacht afleiden van de transporten. 

Als er een show werd opgevoerd, was er eerder die dag meestal een transport vertrokken.

Waarom moest het leven in kamp Westerbork zo normaal mogelijk lijken?

Al moest het leven in kamp Westerbork zo normaal mogelijk lijken: uiteindelijk werd bijna elke gevangene gedeporteerd. 

De meerderheid al na enkele dagen of weken.

Op 19 mei 1944 maakte Rudolf Breslauer unieke beelden. Hij filmde het vertrek van een transport. Op de volgende twee schermen zie je twee fragmenten.

Het transport van 19 mei 1944 had twee bestemmingen.  453 gevangenen gingen naar Auschwitz, 238 gevangenen naar Bergen-Belsen.

Ook Settela Steinbach, het meisje dat je eerder gezien hebt, zat in deze trein.

Wat viel je op aan deze filmbeelden?

Niet lang na de opnames van het vertrekkende transport werd het filmen gestopt.

Kampcommandant Gemmeker verbood verdere opnames.

Mogelijk is er ruzie geweest over bepaalde filmbeelden.

Op 4 september 1944 wordt Rudolf Breslauer met zijn vrouw Bella en hun kinderen Ursula, Stefan en Max naar Theresienstadt gestuurd. 

Vanuit Theresienstadt gaan ze later naar Auschwitz. Alleen dochter Ursula overleeft de Tweede Wereldoorlog.

In het volgende interviewfragment vertelt Ursula (die nu Chanita Moses heet) over hun vertrek uit kamp Westerbork.

Rudolf Breslauer mocht in kamp Westerbork blijven.
Waarom ging hij toch op transport?

1. Omdat hij dacht dat ze naar een beter kamp gingen.
2. Omdat hij niet meer mocht filmen.
3. Omdat hij ook in Theresienstadt wilde filmen.
4. Omdat zijn gezin op transport moest.

Volgens Ursula (Chanita) had haar vader een belangrijke reden om te filmen:

Hij wilde de gebeurtenissen in kamp Westerbork filmen voor later.

De filmbeelden uit kamp Westerbork zijn uniek. In geen enkel kamp is tijdens de Tweede Wereldoorlog zo uitgebreid gefilmd als in Westerbork.

In 2017 werd de Westerborkfilm opgenomen in het UNESCO Memory of the World Register. Dat betekent dat de film wordt beschouwd als een belangrijk stukje wereldgeschiedenis.

In deze les heb je verschillende fragmenten van de Westerborkfilm gezien. 

Meer fragmenten kun je zien:

- op internet

- in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork

- op het terrein van kamp Westerbork