1. Vflex de Verlichting

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vmbo, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1,2

Introduction

Lesdoelen A Denkbeelden van de Verlichting (18e eeuw): Mensen willen hun kennis vergroten, door steeds meer uit te gaan van het verstand. Ze zijn daarbij kritisch: niet zomaar alles aannemen omdat een koning of de kerk dat zegt. Ze vinden dat iedereen vrij en gelijkwaardig moet zijn: arm of rijk, van arbeider tot koning en van alle godsdienstige gezindten. B Enkele belangrijke personen uit deze periode: - Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723) - Christiaan Huygens (1629-1695) - Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778) - Eise Eisinga (1744-1828)

Instructions

Canonvensters: Christiaan Huygens en Eise Eisinga

Voortgezet onderwijs onderbouw

Nodig voor deze les

Voor elke leerling een mobiel, tablet of laptop met internet.

Tip: zet tijdens het geven van de les de notities uit (rechtsonder de slide).

Print u de les, dan hebt u zelf de notities bij de hand.

Opbouw van de les (50-60 minuten)

In de bijlage hiernaast is extra achtergrondinformatie te vinden.

Inleiding (5 minuten)

In het Engels wordt de Verlichting ook wel genoemd: Age of Reason.

In plaats van klakkeloos overnemen wat kerk of koning zei, gingen mensen ‘zelf nadenken’ belangrijk vinden. Wees kritisch!

De Verlichtingsideeën ontstonden in de bovenlaag van de bevolking, bij de wetenschappers en de gegoede burgerij. Deze ideeën verspreidden zich steeds verder door de samenleving.

De Verlichting: gebruik je verstand (10-15 minuten)

In dit deel van de les staan de beroemde wetenschappers Antoni van Leeuwenhoek en Christiaan Huygens centraal. Door middel van onderzoek en experimenteren stelden zij zichzelf vragen over onder meer de aarde, het menselijk lichaam, het heelal en techniek.

De Verlichting: wees kritisch (10-15 minuten)

Op 8 mei 1774 stonden vier planeten en de maan op een rij aan de hemel. Dominee Eelco Alta, die zich net als Eise Eisinga ook met wetenschap bezig hield, schreef anoniem een boekje waarin hij zei dat door de onderlinge krachten van de planeten het hele zonnestelsel uit elkaar getrokken zou worden. De aarde zou vergaan. Het boekje werd niet gepubliceerd (omdat jaren daarvoor in de provincie al paniek was ontstaan bij een ander natuurverschijnsel), maar toch kwamen er discussies over.

Eise Eisinga bouwde het zonnestelsel na om iedereen te laten zien hoe het in werkelijkheid in elkaar zat.

De Verlichting: iedereen is gelijk (10-15 minuten)

Als man van de Verlichting heeft ook de rijke ondernemer Pieter Teyler belangstelling voor kunst en wetenschap. 

Tijdens de Verlichting vinden steeds meer mensen dat iedereen vrij en gelijkwaardig moet zijn: arm of rijk, man èn vrouw, van burger tot adel, van welk geloof dan ook.

Teyler onderstreept deze nieuwe waarden met zijn nalatenschap van 2 miljoen Nederlandse guldens (vergelijkbaar met 80 miljoen euro nu), die hij bestemt voor het bevorderen van godsdienst en het stimuleren van kunst en wetenschappen. Teylers Museum is het oudste museum van Nederland.

Afsluiting (5 minuten)

Tot slot zien de leerlingen welke personen bij welke musea horen. Alle musea bieden lesprogramma's voor het voortgezet onderwijs aan. Kom eens met de klas op bezoek bij Rijksmuseum Boerhaave, het Eise Eisinga Planetarium en Teylers Museum!

www.rijksmuseumboerhaave.nl

www.teylersmuseum.nl

www.planetarium-friesland.nl

Deze les is ontwikkeld door deelnemende musea van het Canonnetwerk van de Canon van Nederland: Teylers Museum in Haarlem, Rijksmuseum Boerhaave in Leiden en Koninklijk Eise Eisinga Planetarium in Franeker.

https://www.canonvannederland.nl/nl/page/136920/canonmusea

Gebruik je verstand

18e eeuw

Ideeën van de Verlichting

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Leerdoelen

Leerstof

Interactie

Terugblik

Afbeelding vergroten

Zelf nadenken

Navigeren door de les

Symbolen die we tijdens deze les gebruiken:

Bij welk tijdvak hoort de Verlichting? 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Wie hielden zich bezig met de Verlichtingsideeën? 

Wat valt je op?

Zoom steeds verder in

Bij het doorklikken van de volgende pagina's komen steeds meer stukjes van een afbeelding tevoorschijn. Wie hielden zich bezig met de Verlichtingsideeën? Wat gebeurde er? Wat valt op? 
Al kijkend maken de leerlingen een soort woordweb. 

Zoom steeds verder in

Wat zie je?

Wat zie je?

Wat valt op? 

Wat zie je?

Wat valt op? 

Wat zie je?

Wat valt op? 

Wat zie je?

Wat valt op? 

In de 18de eeuw organiseerden dames van stand regelmatig een Salon, waarvoor ze schrijvers, kunstenaars of filosofen uitnodigden. Een bekende Salon was die van Madame Geoffrin in Parijs. 
 

Première lecture, chez Madame Geoffrin, de l'Orphelin de la Chine, tragédie de Voltaire, en 1755
(door: Anicet Charles Gabriel Lemonnier, 1812)

 De Verlichting: gebruik je verstand

In de 17e eeuw vond de Wetenschappelijke Revolutie plaats. Er werden allerlei uitvindingen en ontdekkingen gedaan.

Het was nieuw om zelf na te denken, om onderzoek te doen en te experimenteren. Wetenschappers uit heel Europa

communiceerden en discussieerden door middel van brieven in het Frans en Latijn.

In deze les maak je kennis met vier beroemde Nederlandse mannen van de wetenschap en de Verlichting. 

Pieter Teyler

(1702-1778)

Antoni van Leeuwenhoek

(1632-1723)

Christiaan Huygens

(1629-1695)

Eise Eisinga

(1744-1828)

De wetenschappers uit de 17e eeuw zijn de voorlopers van de Verlichting. 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Te zien in Rijksmuseum Boerhaave in Leiden! 

 Antoni van   Leeuwenhoek

Antoni van Leeuwenhoek 

(1632-1723) werd wereldberoemd met zijn microscopen. 

https://www.zapp.nl/programmas/welkom-in-de-geschiedenis/gemist/WO_NTR_16273965

Bekijk de video:  

Van Leeuwenhoek publiceerde zijn bevindingen o.a. in Engeland. Wat wilde het wetenschappelijk genootschap 'Royal Society' met eigen ogen komen zien, denk jij? 

1. De lenzen die wel 270x vergroten
2. De zelfgemaakte microscoop
3. De microscopische wezentjes
4. Hoe je luizen in sokken kunt bewaren

Vanaf 1674 werden de bevindingen van Van Leeuwenhoek gepubliceerd in de Philosophical Transactions, maar op den duur wekten zijn wonderlijke waarnemingen zoveel ongeloof dat een delegatie werd afgevaardigd om de microscopische wezentjes met eigen ogen te aanschouwen.

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Christiaan Huygens

Christiaan Huygens (1629-1695) is misschien wel de grootste wetenschapper die Nederland ooit gehad heeft. Hij deed veel bijzondere uitvindingen en deelde zijn kennis met anderen. 

Te zien in Rijksmuseum Boerhaave in Leiden!

Video duurt 2.48 min.

Wat doet, volgens het filmpje, een echte wetenschapper? 

1. experimenteren
2. vragen stellen
3. kennis delen
4. onderzoeken

Wat vind jij de 

beste uitvinding ooit en waarom? 

 De Verlichting: wees kritisch

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Eise Eisinga

Het planetarium van Eise Eisinga (1744-1828) is het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Eise Eisinga bouwde het in zeven jaar tijd in zijn eigen woonkamer in Franeker (Friesland). 

Kom kijken in Franeker, Friesland!

Video duurt 4.28 minuten

Kinderarbeid

• Goedkope arbeidskrachten

• Ze zijn nog jong: je hebt er nog lang wat aan

• Ze zijn goedkoper dan mannen en vrouwen

• Hun kleine handen kunnen beter op plekken tussen machines

Draai aan het rad. Beantwoord de vraag 

en leg uit.

Het rad wordt door de leerkracht op het centrale scherm gedraaid, waarna een leerling de vraag die verschijnt beantwoordt. 

 De Verlichting: iedereen is gelijk

Tijdens de Verlichting vinden steeds meer mensen dat iedereen vrij en gelijkwaardig moet zijn: arm of rijk, van burger tot adel, man èn vrouw, van welk geloof dan ook.

Men wil kennis delen. Christiaan Huygens beschrijft zijn wetenschappelijke kennis in boeken. Eise Eisinga stelt zijn planetarium voor iedereen open. 

Om kennis onderling te kunnen delen wordt in Haarlem het eerste museum ingericht. Dankzij Pieter Teyler... 

 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Pieter Teyler

Als man van de Verlichting heeft de rijke ondernemer Pieter Teyler (1702-1778) belangstelling voor kunst en wetenschap. Ook bekommert hij zich om de armen en wezen van de stad. Hij is vooral bekend om zijn erfenis van 2 miljoen gulden (= 80 miljoen euro nu). Hiervan werd het eerste museum van Nederland ingericht. 

Kom kijken in het oudste museum van Nederland!

Video duurt 2.58 min

Welk voorwerp uit de collectie laat Pascal in het filmpje NIET zien?  

1. 
2. 
3. 
4. 

Door zijn uitvinding van het slingeruurwerk kon de tijd nu veel nauwkeuriger worden gelezen. De tijd waarin de slinger heen en weer beweegt blijft praktisch constant.

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Ontdek in Teylers Museum zelf de Lorentzkracht in de Aurorabuis

'De zondvloedmens' (kijk wat het is op https://www.teylersmuseum.nl/nl/collectie/fossielen-en-mineralen/zondvloedmens-andrias-scheuchzeri-tschudi-f-08432)

het topje van de Mont Blanc

Grote Elektriseermachine

Tekst

Tekst

Tekst

Tekst

Welk citaat uit Teylers Museum vind jij het beste bij de Verlichting passen?  

Alle mensen zijn gelijk en hebben recht op leven, de vrijheid en het nastreven van geluk.

Heb de moed je eigen verstand te gebruiken! Durf (zelf) te denken!

Het doel van een Encyclopedie is om kennis te verzamelen en door te geven aan de mensen die na ons komen.

De volledige citaten zijn - en ze zijn feitelijk allemaal van toepassing op de Verlichting: 

1. Wij beschouwen deze waarheden als vanzelfsprekend: dat alle mensen als gelijken worden geschapen, dat zij door hun schepper met zekere onvervreemdbare rechten zijn begiftigd, dat zich daaronder bevinden het leven, de vrijheid en het nastreven van geluk.

2. Heb de moed je eigen verstand te gebruiken! / Durf (zelf) te denken!

3. Het doel van een Encyclopedie is om kennis te verzamelen die verspreid is over het aardoppervlak; om er het algemene systeem van duidelijk te maken aan de mensen met wie we leven, en het door te geven aan de mensen die na ons komen.

Te zien in Teylers museum!

Te zien in Rijksmuseum Boerhaave! 

Te zien in Eise Eisingas Planetarium!

Tekst

Tekst

Tekst

Tekst

Je weet nu meer over de Verlichting in Nederland. 

Wat vond je van deze les? 

😒🙁😐🙂😃

De volledige citaten zijn: 

1. Wij beschouwen deze waarheden als vanzelfsprekend: dat alle mensen als gelijken worden geschapen, dat zij door hun schepper met zekere onvervreemdbare rechten zijn begiftigd, dat zich daaronder bevinden het leven, de vrijheid en het nastreven van geluk.

2. Heb de moed je eigen verstand te gebruiken! / Durf (zelf) te denken!

3. Het doel van een Encyclopedie is om kennis te verzamelen die verspreid is over het aardoppervlak; om er het algemene systeem van duidelijk te maken aan de mensen met wie we leven, en het door te geven aan de mensen die na ons komen.

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Bezoek de musea van deze les!

 

www.rijksmuseummuseumboerhaave.nl

www.teylersmuseum.nl

www.planetarium-friesland.nl

Bij het doorklikken van de volgende pagina's komen steeds meer stukjes van een afbeelding tevoorschijn. Wie hielden zich bezig met de Verlichtingsideeën? Wat gebeurde er? Wat valt op? 
Al kijkend maken de leerlingen een soort woordweb.