De Romeinse Limes VO

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vmbo, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1,2

Introduction

Lesdoelen A Denkbeelden van de Verlichting (18e eeuw): Mensen willen hun kennis vergroten, door steeds meer uit te gaan van het verstand. Ze zijn daarbij kritisch: niet zomaar alles aannemen omdat een koning of de kerk dat zegt. Ze vinden dat iedereen vrij en gelijkwaardig moet zijn: arm of rijk, van arbeider tot koning en van alle godsdienstige gezindten. B Enkele belangrijke personen uit deze periode: - Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723) - Christiaan Huygens (1629-1695) - Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778) - Eise Eisinga (1744-1828)

Instructions

Canonvensters: Christiaan Huygens en Eise Eisinga

Voortgezet onderwijs onderbouw

Nodig voor deze les

Voor elke leerling een mobiel, tablet of laptop met internet.

Tip: zet tijdens het geven van de les de notities uit (rechtsonder de slide).

Print u de les, dan hebt u zelf de notities bij de hand.

Opbouw van de les (50-60 minuten)

In de bijlage hiernaast is extra achtergrondinformatie te vinden.

Inleiding (5 minuten)

In het Engels wordt de Verlichting ook wel genoemd: Age of Reason.

In plaats van klakkeloos overnemen wat kerk of koning zei, gingen mensen ‘zelf nadenken’ belangrijk vinden. Wees kritisch!

De Verlichtingsideeën ontstonden in de bovenlaag van de bevolking, bij de wetenschappers en de gegoede burgerij. Deze ideeën verspreidden zich steeds verder door de samenleving.

De Verlichting: gebruik je verstand (10-15 minuten)

In dit deel van de les staan de beroemde wetenschappers Antoni van Leeuwenhoek en Christiaan Huygens centraal. Door middel van onderzoek en experimenteren stelden zij zichzelf vragen over onder meer de aarde, het menselijk lichaam, het heelal en techniek.

De Verlichting: wees kritisch (10-15 minuten)

Op 8 mei 1774 stonden vier planeten en de maan op een rij aan de hemel. Dominee Eelco Alta, die zich net als Eise Eisinga ook met wetenschap bezig hield, schreef anoniem een boekje waarin hij zei dat door de onderlinge krachten van de planeten het hele zonnestelsel uit elkaar getrokken zou worden. De aarde zou vergaan. Het boekje werd niet gepubliceerd (omdat jaren daarvoor in de provincie al paniek was ontstaan bij een ander natuurverschijnsel), maar toch kwamen er discussies over.

Eise Eisinga bouwde het zonnestelsel na om iedereen te laten zien hoe het in werkelijkheid in elkaar zat.

De Verlichting: iedereen is gelijk (10-15 minuten)

Als man van de Verlichting heeft ook de rijke ondernemer Pieter Teyler belangstelling voor kunst en wetenschap. 

Tijdens de Verlichting vinden steeds meer mensen dat iedereen vrij en gelijkwaardig moet zijn: arm of rijk, man èn vrouw, van burger tot adel, van welk geloof dan ook.

Teyler onderstreept deze nieuwe waarden met zijn nalatenschap van 2 miljoen Nederlandse guldens (vergelijkbaar met 80 miljoen euro nu), die hij bestemt voor het bevorderen van godsdienst en het stimuleren van kunst en wetenschappen. Teylers Museum is het oudste museum van Nederland.

Afsluiting (5 minuten)

Tot slot zien de leerlingen welke personen bij welke musea horen. Alle musea bieden lesprogramma's voor het voortgezet onderwijs aan. Kom eens met de klas op bezoek bij Rijksmuseum Boerhaave, het Eise Eisinga Planetarium en Teylers Museum!

www.rijksmuseumboerhaave.nl

www.teylersmuseum.nl

www.planetarium-friesland.nl

Deze les is ontwikkeld door deelnemende musea van het Canonnetwerk van de Canon van Nederland: Teylers Museum in Haarlem, Rijksmuseum Boerhaave in Leiden en Koninklijk Eise Eisinga Planetarium in Franeker.

https://www.canonvannederland.nl/nl/page/136920/canonmusea

De Romeinse limes

47 - ± 350

Meer dan Romeins

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Leerdoelen

Leerstof

Zelf meedoen

Terugblik

Afbeelding vergroten

Zelf lezen en denken

Navigeren door de les

47 - ± 350

Symbolen die we tijdens deze les gebruiken:

Hotspot: klik en lees meer

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Leerdoelen

Na afloop van deze les:

• ...weet je wat de Romeinse Limes is.
• ...weet je dat er in dit gebied een multiculturele samenleving was met mensen uit verschillende landen en culturen.
• ...heb je ontdekt hoe deze culturen elkaar onderling beïnvloedden,     zoals dat ook tegenwoordig het geval is. 

 

Het thema Romeinse Limes is onderdeel van de Canon van Nederland: de vijftig belangrijkste gebeurtenissen, personen en onderwerpen uit de geschiedenis van Nederland. www.canonvannederland.nl

47 - ± 350

Bij welk tijdvak hoort de Romeinse Limes? 

47 - ± 350

47 - ± 350

Wat weet jij over de Romeinen in ons land?

Woordweb

Les met devices 

De leerlingen beantwoorden deze vraag via hun device. De antwoorden verschijnen in beeld. U maakt de antwoorden zichtbaar door op het spreekwolkje te klikken. Door nogmaals klikken ziet u tevens de naam van de leerling staan. Optioneel: opmerkingen kunnen worden verwijderd door ze naar de prullenbak te slepen.

 

Les zonder devices 

U beantwoordt de vraag samen met de leerlingen klassikaal.

Filmfragment duurt 2:32 minuten

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Romeinse Limes

Illustratie: Mikko Kriek

Een Romeins legerkamp. 

Hier ontstonden dorpen en kleine steden omheen. Deze plekken werden bewoond door gezinnen van soldaten, handelaren en ambachtslieden.

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Het Romeinse Rijk begint in Rome, Italië. De Romeinen veroveren een groot gebied buiten Italië. Om gebieden te veroveren moeten de Romeinen goed georganiseerd zijn. Hun legers zijn ingedeeld in overzichtelijke eenheden, zoals legioenen. Rechts op de kaart zie je het Romeinse Rijk in het jaar 80 na Christus. 

 

47 - ± 350

Kun je zien hoe ver de Romeinen ons land in komen? 

Ongeveer tot halverwege

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

Julius Caesar beschrijft het eerst ons land en zijn bewoners. In zijn boek de Bello Gallico vertelt hij over de oorlogen die hij voert met Galliërs (uit het huidige Frankrijk en België) en met de Germanen, die in Nederland wonen.
Hoeveel moed en vechtlust de stammen ook hebben, tegen de perfect georganiseerde en getrainde legers van de Romeinen kunnen ze niet op! De Romeinen winnen bijna elke veldslag. 

Hun opmars is niet te stuiten. 

Of toch? De Germaanse stammen verzetten zich tegen de komst van de Romeinen. De Romeinen komen niet verder, de grens is bereikt. 

 

47 - ± 350

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

De Romeinen leggen de grens van het Romeinse Rijk in het midden van ons land, langs de rivier de Rijn. De rivier biedt bescherming en is handig voor vervoer van goederen over water. 

Als de Romeinen komen, wonen hier de Germanen. De Germanen zijn een volk met veel stammen zoals de Friezen, Bataven en Cananefaten. 

De grens van het Romeinse Rijk heet de Limes

Hier bouwen de Romeinen de eerste stad van Nederland: Ulpia Noviomagus Batavorum: Nijmegen. 

Langs de grens bouwen de Romeinen forten. 

Klik op de hotspots 

je krijgt zo meteen een vraag. 

Ligt jouw woonplaats in Romeins gebied?  

Wat is de grens, 

de Limes, van

het Romeinse 

Rijk in ons land? 

47 - ± 350

1. De grens België/Nederland
2. De Rivier de Rijn
3. De Romeinse forten
4. De Noordzee

47 - ± 350

Waar of niet waar? 

Sleep de teksten naar de juiste plek. 

WAAR

NIET WAAR

Het Romeinse rijk is klein.

Als de Romeinen komen, wonen hier Germaanse stammen. 

De Romeinen veroveren heel Nederland.

De Romeinen bouwen forten om de grens te bewaken. 

De Romeinen blijven hier bijna 400 jaar. 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Het Romeinse Rijk, een multiculturele samenleving

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Romeinen treffen in het gebied rondom de Limes het Bataafse volk aan, een West-Germaanse stam die hier woont. 

In 69 na Chr. is er een grote Bataafse opstand, onder leiding van de Julius Civilis – die ze verliezen. Daarna leven Bataven en Romeinen over het algemeen vreedzaam bij elkaar en drijven handel met elkaar.

De volken uit veroverde gebieden nemen na verloop van tijd veel aspecten van de Romeinse cultuur over. Dit heet Romanisering.

Rembrandt van Rijn maakte in 1661/1662 dit schilderij over Julius Civilis en de Bataafse opstand. 

Julius Civilis stond bekend om zijn ene oog. 

Het schilderij was eigenlijk het grootste schilderij dat Rembrandt ooit maakte. Uiteindelijk sneed Rembrandt driekwart van het schilderij af. 

Fragment uit 'Welkom bij de Romeinen' duurt 3:00 minuten

Wat noemen de Bataven uit het filmpje NIET?  

1. 
2. 
3. 
4. 

Stel je voor dat jij een Bataaf was die hier woonde. Zou jij je aansluiten bij het Romeinse leger? Leg je antwoord uit. 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Bataven die hier woonden, konden goed paardrijden en waren daarom gewilde soldaten. Na 25 dienstjaren in het Romeinse leger kreeg je een diploma, werd je Romein en kreeg je een stukje grond. 

Dit militaire diploma is uitgereikt aan een Bataafse veteraan, Marcus Ulpius Fronto van de cohors I Batavorum (het eerste Bataafse cohort).

Zijn Bataafse vrouw Mattua en hun drie dochters Vagantra, Sureia en Sata kregen ook het Romeins burgerrecht. 

Stel je voor dat je je naam moet aanpassen. 

Hoe heet jij als je je naam ROMEINS moet laten klinken?

Marcus Ulpius

Lucius

Maximus

Claudia Marcella

Aemillia Lepida

Aurelia

Augustus

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Behalve de Bataven die hier al wonen, komen mensen uit allerlei gebieden hierheen (lopen!). Elk met hun eigen geschiedenis. 

Soldaten uit alle windstreken trekken naar de Rijn om forten en wachttorens op de zuidoever te bouwen en te bemensen. Een Romeins kamp bestaat uit 5.000 soldaten en dan komen er nog zo’n 3 tot 4 duizend mensen mee: handelaren, ambachtslieden zoals hoefsmeden en pottenbakkers, slaven, vrouwen en kinderen. Ze laten alles wat ze kennen achter, soms uit vrije wil, maar vaak ook gedwongen.

 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Deze grafsteen is van een soldaat afkomstig uit Mauretanië (noordkust van Afrika):
‘Geboren uit de aarde van Mauretania, bedekt door vreemde aarde’ (terra). 

Denk je, als je deze zin leest, dat deze soldaat zich hier thuis heeft gevoeld? 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

De Romeinen zijn de baas, maar ook tolerant. 

Eigen feestdagen, goden, kleding, eten, 40 verschillende talen: het is allemaal geen probleem zo lang trouw aan Rome bovenaan staat. 

Wat is jouw favoriete gerecht? 

Uit welk land komt dit eten? 

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Behalve soldaten woonden in en bij de legerkampen ook vrouwen en kinderen. 

Dit weten we door archeologische vondsten zoals het kinderzwaardje op de foto hiernaast. 

Het is gevonden in Valkenburg
(Zuid-Holland, gemeente Katwijk). 

 

Samenvattend: in de Romeinse tijd waren hier mensen uit allerlei gebieden. Sleep de voorwerpen naar de juiste plek. Je kunt de foto's inzoomen. 

47 - ± 350

Ook ambachtslieden trokken hierheen, soms van ver. Deze kruik is gemaakt door een pottenbakker van Mediterrane afkomst, gezien zijn ingekraste naam Silvinius Cotro.

Een Bataaf die Romeins soldaat is geworden: het staat op zijn militaire diploma.

Kledingspeld uit Oost-Europa, gevonden in het graf van een vrouw in Nijmegen. Zij is met haar man meegereisd naar hier.

Wijn-amfoor, meegenomen door soldaten uit Rhodos, Griekenland. 

Bord met daarin de naam gekrast van L. Cominius, een familienaam uit Noord-Italië.

Kinderarbeid

• Goedkope arbeidskrachten

• Ze zijn nog jong: je hebt er nog lang wat aan

• Ze zijn goedkoper dan mannen en vrouwen

• Hun kleine handen kunnen beter op plekken tussen machines

Draai aan het rad. Beantwoord de vraag 

en leg uit.

47 - ± 350

Het rad wordt door de docent op het centrale scherm gedraaid, waarna een leerling de vraag die verschijnt beantwoordt. 

Tekst

Tekst

Tekst

Tekst

Wat vond je van deze les 

over de Romeinse Limes? 

47 - ± 350

😒🙁😐🙂😃

Aardappeloproer

1917

Enkele Amsterdamse vrouwen zagen dat er een schip vol aardappelen in een van de grachten lag. Ze gingen erop af en plunderden het schip: hun schorten vol aardappelen. De dag erna waren er meer plunderaars. Pas nadat zes mensen door het leger werden doodgeschoten, keerde de rust terug

47 - ± 350

Bezoek de musea van deze les!

Rijksmuseum van Oudheden www.rmo.nl

Museum het Valkhof

www.museumhetvalkhof.nl