H6 en H7 Muziek in de hoge en late middeleeuwen

• Kua
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

H6 en H7 Muziek 

In de hoge en late middeleeuwen

 Middeleeuwse muziek

Muziekdeskundigen verdelen het tijdperk over het algemeen in vroege (500–1150), hoge (1150–1300) en late (1300–1400) middeleeuwse muziek.

Middeleeuwse muziek is te verdelen in heilige muziek die voor de kerk werd gebruikt (kerkmuziek) en de wereldlijke muziek ofwel niet-religieuze muziek. 

Vroege middeleeuwen

500-1000

Hoge middeleeuwen

1000-1250

Late middeleeuwen

1250-1500

Renaissance

500-1000

Vroege middeleeuwen

1150-1320

ars antiqua

1320-1420

ars nova

Renaissance

Indeling in muziekstijlen in de middeleeuwen 

Historische indeling van de middeleeuwen

Functie muziek

Muziek was een essentieel en groot onderdeel van het kloosterleven. Het zingen van muziek werd namelijk gezien als een manier om God te eren. Zo werd in kloosters elke dag een mis gehouden en op acht momenten per dag werden er psalmen gezongen. Elk van de 150 psalmen kwam minimaal één keer per week voorbij. 

De muziek was niet bedoeld om van te genieten, maar om je mee te kunnen concentreren op de tekst. Het zingen van deze muziek vereiste namelijk een enorme discipline, zodat de hele geest op dat moment gewijd kon zijn aan God.

Een dag in een klooster

Gregoriaans

Gregorius I  

540-604

vroege middeleeuwen

De legende wil dat paus Gregorius de melodieën heeft opgeschreven, nadat ze hem waren gedicteerd door de Heilige Geest in de vorm van een duif.

Gregoriaans

Het oudst overgeleverde muziekrepertoire van de Westerse muziek ontleent haar naam aan Paus Gregorius. Lang heeft men gedacht dat hij de componist van deze muziek is geweest, maar tegenwoordig benadrukt men vooral zijn rol als organisator van de liturgie en muziek voor de eredienst. Hij was een van de stichters van een Schola Cantorum. De muziek werd aanvankelijk auditief overgeleverd.

Karel de Grote (ca. 800) speelt een belangrijke rol bij de uniformering van de Romeinse Liturgie in de westerse kerk. Hij is degene die de idealen van Gregorius de Grote (in de hele wereldkerk één taal en één vorm van liturgie) zal verwezenlijken.

Kenmerken gregoriaans

• gezongen gebeden
• in het Latijn
• a capella (vox humana)
• 3 vormen: psalmodie (solo/voorzanger)- responsoriaal (koor dat antwoordt) - antifonaal (wisselzang tussen 2 koren)
• zangwijze: syllabisch (een toon per lettergreep) / melismatisch (versieren toon bij lettergreep) / neumatisch (afwisseling tussen syllabisch en melismatisch)

Neumen

Ca. 800 begint men in de kloosters (de enige centra waar men leerde lezen en schrijven) met pogingen om naast de teksten van de gezangen ook de melodie te noteren met een stelsel van neumen. Dit zijn grafische tekens waarmee het stijgen en dalen van een  gregoriaanse melodie op schrift werd aangegeven.

Guido van Arezzo

991-1033

vroege middeleeuwen

Fragment

Ut queant laxis

Stof SE1 stopt hier! 

Begrippen/onderwerpen die je moet kennen en begrijpen:

- Functie van muziek in de kerk

- Gregoriaans

- muzieknotatie  : van neumen naar notenschrift, voordelen van notenschrift

 

Vanaf hier pakken we de stof in later in het jaar weer op! 

• 
  
• veel gebruikte instrumenten

Instrumentale muziek

Schalmei

Gamba

Blokfluit

Luit

Kromhoorn

Klavecimbel

Veel gebruikte instrumenten

Een ander teken van verhoogde belangstelling voor instrumenten bleek ook uit de uitgave in 1511 van het eerste beschrijvende boek over instrumenten, met belangrijk bijkomend aspect dat deze boeken meteen in de landstaal en niet in het Latijn verschenen; ze waren bedoeld voor muzikanten, niet voor theoretici.

Belangrijke instrumenten zijn:

de luit (voorloper van de gitaar), gamba (een kleine uitvoering van de cello), kromhoorn (een dubbelrietinstrument met speciaal mondstuk als bij de blokfluit), de blokfluit en clavecimbel.

Indeling van de instrumenten

In de middeleeuwen waren instrumenten ingedeeld naar hun geluidsterkte. Er waren twee groepen: 'haut' = hard en 'bas' = zacht. Tijdens de renaissance veranderde dit.

De 16e-eeuwse componisten van instrumentale muziek hadden een duidelijk klankideaal: de klankkleuren moesten van laag tot hoog gelijkmatig samenvloeien. Hiervoor was het noodzakelijk dat instrumenten in families gebouwd werden.

Een uitgebreide beschrijving hiervan is te vinden in het uit 1618 stammende Syntagma Musicum van Michael Praetorius. Uit deze beschrijving leren we dat in de renaissance, instrumenten in groepen of families werden gebouwd. Elke familie was verder onderverdeeld van laag tot hoog.

meer oog voor mogelijkheden van instrumenten

Voor 1500 werden instrumenten voornamelijk gebruikt om vocale partijen te begeleiden, te vervangen of te verdubbelen. In de 16e eeuw kregen componisten meer oor voor de klankmogelijkheden van de instrumenten én werden zij er zich ook bewust van dat instrumenten "dingen" kunnen spelen die met de zangstem niet mogelijk zijn: melodieën met zeer grote toonomvang, zeer lange tonen, zeer snelle herhalingen, grote intervalsprongen. Mede hierdoor won de zelfstandige instrumentale muziek snel aan betekenis.

Eenstemmig

Parallel

organum

ars antiqua

Vrij

organum

Meerstemmig

Past bij soberheid van romaanse kunst en gregoriaanse muziek. De boodschap is het belangrijkste

Bij in de gotiek (hoge en late Middeleeuwen) draait alles meer om dramatiek, inleving en gevoel.

musiclessons.nl

Syllabisch/ melismatisch

Syllabische zang komt het meeste voor in het Gregoriaans, waar men met neumen werkte, in tegenstelling tot onze moderne muzieknotatie. Het tegengestelde van syllabische muziek is de zogenaamde melismatische zang, waarbij men meerdere noten per lettergreep zingt.

Leoninus

Perotinus

ars antiqua

School van de Notre-Dame

• Complexer organum (meerstemmigheid)
• Vast ritmisch patroon

Fragment:

Perotinus - Viderunt omnes

Philippe de Vitry

1291-1361

ars nova (1320-1420)

• toenemende (vooral ritmische) complexiteit
• cantus firmus: een traag verlopende onderstem
• daarboven een of meerdere stemmen (hoge en lage contratenor) die in hoog tempo allerlei ritmische capriolen uithalen  
• verschillende teksten door elkaar gezongen

Fragment:

In arboris/Tuba sacre fidei/Virgo sum - Philippe de Vitry

Guillaume de Machaut

1300-1377

ars nova

Fragment:

Douce dame jolie la Morra - Guillaume de Machaut 

Troubadours

Trouvères 

Wereldlijke muziek

Fragment:

Can vei la lauzeta mover - Bernart de Ventadorn

Wereldlijke muziek

• Weinig bewaard gebleven
  
• Meestal eenstemmig gezongen
• In de volkstaal 
• Syllabisch 
• tekst moet goed verstaanbaar zijn
• Ritmischer en dynamischer dan kerkmuziek
• Begeleid door instrumenten: harp, luit, vedel, trommels, tamboerijn.

straatartiesten

Trekken rond (laag aanzien)

optredens op markten of aan het hof

soms in opdracht van de kerk 

Wereldlijke muziek

jongleurs

beroepsspeellieden (muziek, voordracht, acrobatische acts)

vaganten

rondtrekkende studenten of lage geestelijken die in het latijn zingen over actuele gebeurtenissen (maatschappijkritisch)

Kunstlied

Hoofse literatuur

Minnelied

Wereldlijke muziek

troubadours / Minnesangers

Troubadours (trouvères) 

-treden op aan hof

- vaak zelf van adel (hogere status)

- schreven hun liederen zelf

-couplet, refrein vorm

-volkstaal

-begeleid door instrumenten

Volkslied

Wereldlijke muziek

Fragment:

L’homme armé - anonieme componist 

Waar of niet waar?

Liturgische gezangen moesten in de volkstaal worden gezongen.

1. waar
2. niet waar

Noem op basis van het muziekfragment
vier kenmerken van Gregoriaanse muziek.

Waarom is gregoriaanse muziek altijd a capella?

1. omdat er nog geen goede instrumenten waren
2. kloosters bezaten geen instrumenten
3. omdat de menselijke stem het beste instrument is want door god aan ons gegeven
4. instrumenten zouden de aandacht afleiden van de tekst

Beschrijf de voordelen van de muzieknotatie voor Gregoriaanse gezangen.

1

2

3

4

Syllabisch

Melismatisch

Hoe wordt deze vorm van meerstemmigheid genoemd?

1. parallel
2. tweestemmig
3. organum
4. cantus firmus

Dit lied is geschreven door Hildegard von Bingen. Omschrijf twee muzikale kenmerken waarop deze muziek verschilt van het traditionele Gregoriaans.

In fragment 2 hoor je een deel van de Gregoriaanse vespers. In fragment 3 hoor je het lied 'O Felix Anima', gecomponeerd door HIldegard von Bingen. Dit lied lijkt wel een beetje op het Gregoriaans, maar er zijn wel verschillen te horen. Zo is dit lied uitgevoerd door vrouwen en is ook het aantal stemmen is niet gelijk.
Noem nog twee verschillen tussen beide melodieën.

2

3

Bij welke manier van zingen hoort dit fragment?

1. gregoriaans
2. parallel organum
3. vrij organum
4. eenstemmig

Bij welke manier van zingen hoort niet bij dit fragment?

1. eenstemmig
2. melismatisch
3. meerstemmig
4. gregoriaans

www.google.com