1.4 De Nederlandse Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vmbo b
• Leerjaar 1

Welkom in de geschiedenisles!

Wat gaan we doen vandaag?

• Lesdoelen
• Continuïteit en verandering
• De Nederlandse Opstand
• Opdrachten
• Afsluiting  
  

Wat gaan we doen vandaag?

• Lesdoelen
• De Nederlandse Opstand
• Opdrachten
• Afsluiting  
  

Lesdoelen

Aan het eind van deze les:

• Kun je voorbeelden geven van een verandering en een continuïteit in een geschiedenis context.

• Kun je beschrijven hoe de Nederlanden werden bestuurd onder Filips II.

Lesdoelen

Aan het eind van deze les:

• Kun je benoemen hoe de Nederlandse Adel probeerde de onrust in de Nederlanden op te lossen

• Kun je verklaren hoe de onrust in de Nederlanden leidde tot de Opstand

• Kun je een overzicht geven van hoe de tachtigjarige oorlog verliep. 

• Kun je benoemen wat de gevolgen waren voor de komst van Alva.

Lesdoelen

Aan het eind van deze les:

• Kun je een overzicht geven van hoe de tachtigjarige oorlog verliep.
  

• Kun je uitleggen hoe de Nederlanden onafhankelijk werden.
  

Continuïteit en Verandering

• Anders en hetzelfde 

• Continuïteit --> hetgeen dat hetzelfde blijft

• Verandering --> hetgeen dat veranderd

• Voorbeeld: Industriële revolutie

Continuïteit en Verandering

• Zijn de volgende een continuïteit of een verandering ?

1. De drukpers, 1453, is een nieuwe manier van het snel produceren en drukken van boeken.
   
2. Mensen geven informatie aan elkaar door, door middel van communicatie zoals spreken, schrift, afbeeldingen etc.
   
3. De reformatie (hervorming) ontstaat.
   
4. Luther schrijft, net als als veel andere geestelijken, de Bijbel over. 

Wat is een privilege?

Benoem een voorbeeld

Verklaar hoe het humanisme uiteindelijk kon leiden tot een scheuring in de kerk.

Leg uit wat centralisatie is.
Leg uit wat particularisme is.

Particularisme 

Het streven van steden en gewesten om zo onafhankelijk mogelijk te zijn.

• Eigen bestuur
  
• Eigen wetten en regels
  
• Eigen rechtspraak
  
• Privileges

Centralisme

Het streven de vorst om voor een groot van zijn gebied één centraal bestuur en rechtspraak op te zetten.

• Hoofdstad Brussel
  
• Rechtbank Mechelen
  
• De drie raden 
• Landvoogd / stadhouders

Extra uitleg >>

https://www.youtube.com/watch?v=VhoeGUeKlZ4&ab_channel=JoostvanOort-JORTgeschiedenis

Noem één oorzaak waardoor Willem van Oranje vogelvrij werd verklaard

Nederlandse gewesten onder Karel V in 1543. 

• De keizer (landsheer) had de soevereiniteit.
• De landvoogd(es) is de representant van de keizer.

Bestuur van de Nederlanden

• Elk van de zeven gewesten had een eigen bestuur: de gewestelijke staten. 
• Zij namen vooral beslissingen die hun eigen gewest aangingen. Ze hadden hun eigen regels en wetten. 
• Het was een  heel gedoe om belastingen op te halen (moest veel onderhandeld worden en de oude privileges moesten eerst vastgelegd worden.)
• Binnen ieder gewest werd er een plaatsvervanger van de keizer aangesteld: de Stadhouder

Film Michiel de Ruyter

https://www.tweedekamer.nl/zo-werkt-de-kamer/de-tweede-kamer-door-de-eeuwen-heen/wel-een-staten-generaal-geen-democratie-tot#:~:text=Filips%20de%20Goede%20was%20de,bijeenkomst%20werd%20Staten%2DGeneraal%20genoemd.

Verbind de 4 beslissingen aan de juiste staten.

In Friesland zijn te weinig boeren. Wie daar dit jaar een boerderij begint, krijgt gratis een stuk grond.

De Republiek verklaart de oorlog aan Engeland.

De dijk bij het dorp Alblasserdam wordt verhoogd.

Het leger heeft te weinig soldaten. We sturen mensen naar Duitsland om daar soldaten te huren.

Staten-Generaal

Gewestelijke staten

Centralisatie van het bestuur

•  Centralisatie --> Het streven de vorst om voor een groot van zijn gebied één centraal bestuur en rechtspraak op te zetten.
• Om dit vorm te geven ging hij verder met een al bestaand gebruik, hij liet alle afgevaardigden bij elkaar komen in de Staten-Generaal. 
• Karel creëerde een rechtbank in Mechelen en stelde speciale raden (3 collatorale raden, 1531) in die hem adviseerden.
• Niet iedereen, vooral edelen maar ook sommige burgers, was blij met deze veranderingen. Ze vonden dat de acties van Karel in strijd waren met hun privileges. 

Het bestuur van de Nederlanden onder de Habsburgers.

Particularisme 

Het streven van steden en gewesten om zo onafhankelijk mogelijk te zijn.

• Eigen bestuur
  
• Eigen wetten en regels
  
• Eigen rechtspraak
  
• Privileges

Centralisme

Het streven de vorst om voor een groot van zijn gebied één centraal bestuur en rechtspraak op te zetten.

• Hoofdstad Brussel
  
• Rechtbank Mechelen
  
• De drie raden 
• Landvoogd / stadhouders

Extra uitleg >>

https://www.youtube.com/watch?v=VhoeGUeKlZ4&ab_channel=JoostvanOort-JORTgeschiedenis

Leg uit waarom de privileges van de gewesten in strijd waren met de centralisatie van Karel V.

Karel V

Filips II

1555

Filips II gaat verder met de centralisatiepolitiek en de vervolgingen van zijn vader

Het Smeekschrift

• Willem probeert op verschillende momenten Filips te overtuigen om godsdiensttolerantie te geven.
• De onrust in de Nederlanden nam toe halverwege de 16de eeuw.
• In 1566 werd het Smeekschrift aangeboden door een groep Nederlandse edelen aan Margaretha van Parma.
• De werkzaamheden van de inquisiteurs werd tijdelijk gestopt.
  

Smeekschrift der Edelen, 5 april 1566.

In naam van vierhonderd edelen bood het Verbond der Edelen op 5 april 1566 aan landvoogdes Margaretha van Parma het Smeekschrift aan. Hierin vroegen ze om een verzachting van de Inquisitie. Een afvaardiging van tweehonderd edelen kwam in optocht naar het paleis in Brussel, waar de adviseur van Margaretha, Karel van Berlaymont, ze neerbuigend ‘des gueux’ (bedelaars) noemde. De benaming ‘geus’ verspreidde zich daarna snel door de Lage Landen als een eretitel voor de opstandelingen. Ze leken succes te hebben, want de plakkaten tegen ketters werden tijdelijk verwijderd. Na dit eerste smeekschrift volgden er nog een tweede op 30 juli 1566 en derde in februari 1567. De smeekschriften hadden echter weinig invloed op de Inquisitie en onderdrukking.

Beschrijving
In de linker kantlijn van het smeekschrift schreef Margaretha op 6 april haar reactie aan de edelen. Vertaald uit het Frans luidt de tekst:

‘Hare Hoogheid gehoord hebbend wat er wordt gevraagd en verzocht door de inhoud van dit verzoekschrift, is wel besloten iemand naar Z.M. te zenden om het hem voor te leggen en voor Haar alle goede diensten te doen, die Hare Hoogheid zal menen te kunnen dienen om Zijne genoemde Majesteit er toe te disponeren en te brengen om in te willigen het verzoekschrift van de smekelingen die op niets anders moeten hopen. […]Hare Hoogheid zal bevel geven, dat zowel door de inquisiteurs, op plaatsen, waar die tot nu toe al zijn, als door de rechters met discretie en matiging zal worden opgetreden, zodat niemand reden heeft zich erover te beklagen. Hare Hoogheid verwacht ook van de smekelingen, dat zij zich zodanig zullen gedragen, dat zij niet tot andere maatregelen gedwongen wordt. En men kan goede hoop hebben, dat door de goede diensten van Hare Hoogheid Z.M. ertoe gebracht zal kunnen worden om ook de gebieden, waar nu inquisitie is, hiervan vrij te stellen. De koning heeft zich immers hierover al uitgesproken naar aanleiding van het verzoek van de voornaamste steden van Brabant, dat zij niet met de inquisitie zullen worden belast. Hare Hoogheid zal des te vrijmoediger stappen ondernemen bij Z.M. om het bovengenoemde doel te bereiken, omdat ze het voor zeker houdt, dat de smekelingen niet van plan zijn om iets te vernieuwen op het punt van de oude godsdienst, die in deze landen wordt beleden, maar dat ze deze zullen handhaven en bewaren met al hun macht.’

Bron: https://www.koninklijkeverzamelingen.nl/collectie-online/detail/3b8c0a17-8987-53e0-9061-4f11bc972870

Achtergrond: Hendrik van Brederode biedt Margaretha van Parma het Smeekschrift der Edelen aan, 5 april 1566. (Wikimedia Commons)

De Beeldenstorm

• Door het matigen van de inquisiteurs kregen de protestanten meer moed.
• Ze kwamen nu weer openlijk bij elkaar. Hiervoor kwam men in hagenpreken bij elkaar in het geheim.
• Men moest katholieke kerken overnemen, maar eerst moesten dan de beelden worden ''verwijderd'' (iconoclasme)
  
• Na een aantal felle preken brak de Beeldenstorm uit in 1566.
  

Achtergrond: beeldenstorm in een kerk door Dirck van Delen, 1630.

'Hagepreek buiten Utrecht', schilderij van Bastiaan de Poorter, 1860.

Een hagenpreek was een bijeenkomst in een open veld.

Hagenpreken werden in de Nederlanden gehouden door calvinisten, omdat openlijke geloofsuitoefening hen verboden was.

De hagenpreken vonden plaats vanaf ongeveer 1562.

Vernieling van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Antwerpen op 20 augustus 1566. (gravure gemaakt door Frans Hogenberg)

De komst van Alva

• Margaretha van Parma wilde dat de  stadhouders een einde maken aan de Beeldenstorm.

• Niet alle stadhouders deden dat --> Willem van Oranje
• Filips II was woedend over de beeldenstorm. Hij stuurde zijn beste generaal, Hertog Alva, naar de Nederlanden om de taken van Margaretha over te nemen.
  
• Hertog Alva richtte een nieuwe rechtbank op om de boosdoeners van de beeldenstorm te straffen: de Raad der Beroerten.
  

Theodor de Bry, Vergelijking tussen Oranje en Alva, met op de achtergrond de Spaanse Furie, ca. 1577. Links Willem van Oranje begeleid door de personificaties Eer (Honor), Rijkdom (Divitiae) en Wijze Raad (Prud. Cons.). Rechts Alva tussen Valsheid (Fallacia) en Afgunst (Invidia).

Bron: https://overdemuur.org/het-wilhelmus-niet-onze-nederlandse-identiteit-maar-een-edelman-in-nood/

Schilderij van Fernando Álvarez de Toledo, 3rd hertog of Alba (1507-1582) door Titiaan, 1549.

Het graafschap Nassau

Pamflet in naam van Willem van Oranje

https://www.vgnkleio.nl/bronnen/pamflet-in-naam-van-willem-van-oranje/`

https://www.dbnl.org/tekst/geur004nede01_01/geur004nede01_01_0003.php

Oh nee! Mijn kat is door de  volgorde van het verhaal gerend, orden alles op oorzaak en gevolg. 

Oorzaken

Gevolgen

De Tachtigjarige oorlog breekt uit (1568 - 1648)

Plunderingen en veldslagen 

Tiende penning

Holland en Zeeland sluiten zich aan bij Willem

Willem van Oranje verliest en vlucht naar Duitsland

Centralisatie van Filips

Hertog Alva komt naar de Nederlanden

Raad van Beroerten

slechte oogst

reformatie

hagenpreken

de Beeldenstorm

Inval van Willem in de oostelijke Nederlanden 

Tachtigjarige Oorlog 

Oorzaken: 

• Reformatie, centralisatie van Filips, hagenpreken, de Beeldenstorm (Willem stopt deze niet), Hertog Alva komt naar de Nederlanden, Raad van Beroerten
  
• Inval van Willem in de oostelijke Nederlanden in 1568. 

Gebeurtenis: De Tachtigjarige oorlog breekt uit (1568 - 1648)

Gevolgen: 

• Willem van Oranje verliest en vlucht naar Duitsland, Holland en Zeeland sluiten zich aan bij Willem, Tiende penning, veldslagen, plunderingen van steden,  Spaanse Furie
  

Tachtigjarige Oorlog 

Oorzaken: 

• Reformatie, centralisatie van Filips, hagenpreken, de Beeldenstorm (Willem stopt deze niet), Hertog Alva komt naar de Nederlanden, Raad van Beroerten

• Inval van Willem in de oostelijke Nederlanden in 1568. 

Gebeurtenis: De Tachtigjarige oorlog breekt uit (1568 - 1648)

• Welke oorzaak is volgens jullie het belangrijkst? Je moet kunnen uitleggen waarom.

De Spaanse Furie

• Tussen 1568 en 1609 worden verschillende steden veroverd en heroverd. 
• In 1576 trokken Spaanse troepen plunderend door Antwerpen.  De hel op aarde.
• Antwerpen was niet de enige die getroffen werd, ook anders steden in de zuidelijke Nederlanden werden getroffen door deze Spaanse Furie.
• Wat was hiervoor de oorzaak? 
• --> De bevelhebber van de troepen, Requesens, was in 1576 overleden. Nu hadden de troepen geen leider meer, kregen ze geen loon meer en leden ze honger. 

De Spaanse Furie door anoniem, ca 1585.

Luis de Zúñiga y Requesens

Achtergrond: allegorie op Pacificatie van Gent, naar Adriaen Pietersz. van de Venne.

Bekijk de bron en beantwoord de vragen.
1. Over welke gebeurtenis gaat de bron?
2. Leg uit aan de hand van twee beeldkenmerken dat men hier kan spreken over een ''hel op aarde''.

Achtergrond: de Spaanse Furie door anoniem, ca 1585.

De Unie van Utrecht / Atrecht

• De strijd gaat door, de Nederlanders winnen grond
• Veel calvinisten nemen met geweld de macht over in de steden. 
• Een aantal gewesten in het zuiden besloten vrede te sluiten met Filips II --> Unie van Atrecht , 1579
• Als reactie hierop sloten de gewesten die door wilde met de Opstand ook een overeenkomst --> Unie van Utrecht, 1579

Unie van Utrecht (oranje)

Unie van Atrecht (blauw)

Achtergrond: de Unie van Utrecht, 1579 door Joseph-Denis Odevaere, 1815 - 1830.

Vogelvrij

• Dit alles ging Filips II veel te ver, hij verklaarde Willem van Oranje vogelvrij. 
• Willem reageerde hierop met een apologie (verweerschrift). De koning zou volgens Willem de rechten en privileges van zijn onderdanen hebben geschonden en geen gewetensvrijheid toegestaan.
  

• Wat voor soort bron is dit? --->
  

Willem van Oranje brengt in 1581, het jaar dat hij vogelvrij wordt verklaard, de kapittelgoederen in Breda onder controle van zijn raad en zijn rekenkamer. 

http://www.marceltettero.nl/m.tettero/Watergeuzen/Vogelvrij.html

Afzweren

                                                                                                                              Wat voor soort bron is dit? -------->

• Het tegenoffensief
• De Spaanse schatkist was weer vol, soldaten konden weer betaald worden. 
• De opstandige gewesten waren niet in staat de Spanjaarden te verslaan. 
• Vroegen hulp aan Frankrijk. Boden de heerschappij aan de hertog van Anjou. 
• Plakkaat van Verlating, 1581.
  

De eerste pagina van de gedrukte versie van het plakkaat. Geschreven in 1581.

Ondertekening van het plakkaat, schilderij van Johannes Hinderikus Egenberger.

Benoem een oorzaak-gevolg relatie uit deze les.

Welke veranderingen en continuïteiten kunnen we uit de voorgaande tekst halen?

Welke gevolgen had de komst van Alva? (gebruikt antwoordstructuren!)

T2x2p Verklaar waarom de Staten-Generaal besloot om een republiek te worden in 1588.

• Willem van Oranje wordt in 1584 vermoord door Balthasar Gerards

Prins Maurits

• Wat voor soort bron is het plaatje van Maurits?

Stadhouder van prins Maurits van Oranje-Nassau (1567 - 1625) door Michiel Jansz van Miervelt, 1613.

De Tachtigjarige oorlog

• In 1588 laat Filips II een armada bouwen om de Engelsen te verslaan en voorgoed een einde te maken aan de Nederlandse ''Opstand''. 
• De Nederlanders en de Engelsen wisten te voorkomen dat de Spaanse Armada de kust wist te bereiken. Op de terugreis verging een groot deel van de vloot.
• Stadhouder Maurits wist ook op het land de Spanjaarden terug te dringen. 
• In 1598 stierf Fillips II, de Spaanse schatkist was zo goed als leeg...

Achtergrond: De Spaanse Armada voor de Engelse kust. Op het schilderij raakt de Armada in problemen en de Spanjaarden gooien de cavaleriepaarden overboord. September 1588.

door Cornelis Claesz. van Wieringen, 1620-1625. 

Twaalfjarig bestand

• Ook de Nederlanders waren na verloop van tijd de oorlog zat; deze was namelijk slecht voor de handel.
• In 1609 werd er een wapenstilstand gesloten, deze zou twaalf jaar duren --> Twaalfjarig bestand. 
• In 1621 begon de oorlog weer. Ditmaal werd het zuiden veroverd door de stadhouder Frederik-Henrik. Omdat deze gebieden katholiek waren gebleven werden deze bestuurd als generaliteitslanden door de Staten-Generaal. 

Vrede van Munster

• In 1648 kwam er een einde aan de Tachtigjarige oorlog met de Vrede van Münster. 
• Hierin erkende Spanje de Republiek eindelijk als onafhankelijke staat. 

Achtergrond: De beëdiging van het verdrag door de Spaanse en Nederlandse onderhandelaars (Gerard Terborch, 1648) De ondertekening van het vredesverdrag van Münster - de zes onderhandelaars met opgeheven vingers v.l.n.r. Willem Ripperda, Frans van Donia, Adriaen Clant tot Stedum, Adriaen Pauw, Johan van Mathenesse en Barthold van Gent.

Door Gerard ter Borch, 1648. 

Opdrachten

• 1,4 - De Nederlandse Opstand
  
• Opdrachten: 1, 3, 4, 6, 9, 12
  
• Informatieboek blz: 18 t/m 21
  
• Werkboek blz: 17 t/m 20
  

Klaar? Steek je hand op!
Schrijf deze opdrachten in je planner!

Afsluiting

Aan het eind van deze les:

• Kun je voorbeelden geven van een verandering en een continuïteit in een geschiedenis context.

• Kun je beschrijven hoe de Nederlanden werden bestuurd onder Filips II.

• Kun je benoemen hoe de Nederlandse Adel probeerde de onrust in de Nederlanden op te lossen

• Kun je verklaren hoe de onrust in de Nederlanden leidde tot de Opstand

Afsluiting

Aan het eind van deze les:

• Kun je een overzicht geven van hoe de 80jarige oorlog verliep. 

• Kun je benoemen wat de gevolgen waren voor de komst van Alva.

• Kun je uitleggen hoe de Nederlanden onafhankelijke werden. 

Fijne dag!