Hoofdstuk 6 Steden en Staten

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 1

Herhaling

Vorig hoofdstuk

Economie

Politiek

Dit hoofdstuk:

6.1 Woonplaats en werkplaats

6.2 Zelfstandige burgers

6.3 De machtige kerk

6.4 De macht van vorsten

6.5 De kruistochten

De Middeleeuwen

6.1 Woonplaats en werkplaats

In deze paragraaf leer je:

• Hoe in Europa weer een landbouwstedelijke samenleving ontstond.
• Hoe de geldeconomie zich ontwikkelde.
• Op welke manier de nijverheid was georganiseerd.
• Hoe internationale handel plaatsvond.

Tijd van Steden en Staten (1000-1500)

In het wit zie je een stadspoort. Ging je in de Middeleeuwen een stad binnen, dan moest je door de stadspoort. In veel steden werd een hoge en prachtig versierde kerk gebouwd. Op de achtergrond zie je de binnenkant van zo’n kerk.

Hoe zat het ook alweer met de Middeleeuwen?

• De tijd na het Romeinse Rijk (Oudheid) en vóór de Nieuwe Tijd.

• Het ligt in het midden van die twee perioden: tussenperiode

• Ongeveer tussen 500 en 1500

• Vroege Middeleeuwen: 500-1000
• Late Middeleeuwen: 1000-1500

Late Middeleeuwen

• Tijd van Steden en Staten (1000-1500)

• Het is 'veiliger' en 'rustiger'
• Er komt meer handel
• Geld komt weer terug
• Bevolking groeit

• Er ontstaan steden

• Macht van de steden neemt toe
• De adel krijgt (soms) minder macht

Dit is een plattegrond van Zwolle in de Middeleeuwen

Verbeteringen in de landbouw

Rond het jaar 1000

• Ontginningen
• IJzeren ploeg

Steeds meer handel

• Verbeteringen in de landbouw leveren meer oogst op
  
• Overschotten worden verkocht of geruild op markten 
• Geld wordt steeds meer gebruikt als (handig) ruilmiddel
• Ontstaan nijverheid
• Einde aan de aanvallen van Vikingen in West-Europa: meer veiligheid
• Handelaren komen daardoor in verschillende landen en nemen andere producten (wijn of zijde) mee.

Steden ontstaan

• Handelaren komen vaak op dezelfde plek: om te overwinteren en hun spullen op te slaan.
• Deze plekken liggen op een goede plek: kruispunten van wegen en/of rivieren, meestal in de buurt van een kasteel of klooster
• Op deze plekken waren vaak al jaarmarkten
• Langzaam ontstaan hieruit nederzettingen, die uitgroeien tot steden.

Huiswerk

Maak opdracht 1 & 2  van 6.1

1 a & b gaan we straks bespreken

De geldeconomie

• Op de markten werden allerlei producten verhandeld.
• Boeren verkochten bijvoorbeeld groenten en kochten producten van de nijverheid, zoals manden en gereedschappen.
• Zo kwamen aanbod en vraag op de markt bij elkaar.
• Handelaren verdienden door het maken van winst.
• Door de opkomst van de handel gingen meer gebruik maken van geld. Er ontstond een geldeconomie.

Werken in een gilde

• Omdat de oogst groter wordt, hoeft niet iedereen meer boer te zijn: er ontstaan andere beroepen: ambachten
• Mensen met hetzelfde ambacht zitten in een gilde.
• Het gilde controleerde ook de kwaliteit van de producten en stelde de verkoopprijs vast.
• Bij ziekte en overlijden kreeg het gezin hulp van het gilde.

De meeste gilden hadden een prachtig gildehuis. Hier werden, behalve vergaderingen, ook feesten gehouden. Heel het leven draaide om het gilde.

Voorbeelden van ambachten in een middeleeuwse stad:

- smid

- bakker

- timmerman

- meubelmaker

- brouwer

- kleermaker

Van leerling 

tot meester

• Je mag alleen een eigen bedrijf hebben, als je lid van een gilde bent.
  

• Hiervoor moet je eerst meester worden:

1. Je begon al erg jong als leerling;
2. Daarna werd je gezel;
3. En pas als je meesterproef had gedaan kon je meester worden. Je was dan vaak al ver boven de 30 jaar!

Middeleeuwse ambachtslieden aan het werk.

De Hanze

• De meeste steden hadden een plein, waarop markten werden gehouden.
• De belangrijkste markt was de jaarmarkt, die een paar weken duurde.
• Veel handelaren reisden van jaarmarkt naar jaarmarkt.

• Een groep steden in Europa werkte samen om meer handel te krijgen. 
• Ze noemden hun vereniging de Hanze.

Dit is een plattegrond van Deventer, een van de Hanze-steden.

Kaart waarop alle Hanze-steden te zien zijn. De steden van de Hanze lagen vooral in Duitsland. Hier in Nederland waren onder andere de IJsselsteden Kampen en Deventer lid van de Hanze. 

Handelaren van Hanzesteden hadden allerlei voordeeltjes als ze handelden in elkaars steden. Ze betaalden bijvoorbeeld minder tol en belasting. 

Maak een foto van je huiswerk

6.2 Zelfstandige burgers

In deze paragraaf leer je:

• Op welke manier Holland belangrijk werd.
• Hoe steden stadsrechten kregen.
• Hoe burgers hun stad bestuurden.
• Hoe steden zelfstandiger werden en lage edelen macht verloren.

2. Holland wordt belangrijk

Het gebied dat nu Nederland, België en Luxemburg is was toen de Nederlanden

(17 gewesten, graafschappen en hertogdommen)

Holland was 1 van de belangrijkste gewesten en breidde het gebied flink uit.

Floris V liet de Ridderzaal bouwen.

In 1296 wordt hij vermoord door edelen. (Straks filmpje + vraag)

3. Stadsrechten

Floris gaf privileges

Stadsrechten (privilege van een stad)

- Recht om belasting te heffen

- Rechten om een stadsmuur te bouwen

- Marktrecht

- Recht om tol te heffen

- Eigen rechtsspraak

 Dordrecht was de eerste stad met stadsrechten in 1220. Ommen - 1248

Otto III van Utrecht

Aan de slag

                Was de moord op Floris V een politieke moord?

Kijk het filmpje op de volgende slide en formuleer een antwoord op de bovenstaande vraag.

Was de moord op Floris V een politieke moord?

Huiswerk

Maak opdracht 1 t/m 3  van 6.2

of 

Maak een samenvatting van de tekst.

4. Het stadsbestuur

'Stadslucht maakt vrij': horigen verloren de rechten en plichten als ze in de stad gingen wonen

Heren gaven meer rechten aan boeren om ze daar te houden, dus de horigheid verdween op veel plaatsen in Europa

Iemand kon na een jaar en een dag burger worden in een stad. Daarnaast moesten ze werken en een geldbedrag betalen-> burgerij (= de gezamenlijke burgers)

De schepenen zorgden voor het bestuur en de rechtspraak en ze maakten keuren (wetten). De heer had ook een vertegenwoordiger, namelijk de baljuw/schout. De burgemeester was de hoogste stadsbestuurder. Burgemeesters werden gecontroleerd door een vroedschap.

Misdadigers werden vooral gestraft met boetes, de schandpaal of met de doodstaf. Een bekentenis werd gezien als schuldig (vaak werd een bekentenis gedaan na marteling).

5. Steden en edelen

Steden betaalden geld voor stadsrechten aan (hoge) edelen en vorsten.

Daarnaast kregen hoge edelen en vorsten (militaire) steun van steden in hun strijd tegen de lage edelen.

Maar steden werden wel steeds zelfstandiger en zelfs machtiger dan de heer.

Bijvoorbeeld de Guldensporenslag in 1302.

6.3: De machtige kerk

In deze les leer je:

• Waarom kerken belangrijk waren in de middeleeuwen
• Welke ideeën er waren over het leven na de dood 
  
• Wat heiligen zijn
  
• Welke opvattingen er waren over joden, ketters en heksen
  

'Memento Mori'

• In de Middeleeuwen waren de meeste mensen in Europa christenen
  

• Het leven was heel erg gericht op het leven na de dood: kwam je in de hemel of in de hel? 
• Daarom was het motto: Memento Mori: gedenk te sterven.
• Al tijdens het leven moest boete gedaan worden voor zonden
• Een zonde is iets doen wat God verboden had (bijv. stelen, liegen)
  
• Boete kun je doen door om vergeving te bidden of om de kerk geld of goederen te schenken. 

Leven na de dood

Na de dood waren er drie mogelijkheden:

1. Hemel: zonder zonden? Dan onmiddelijk in de hemel (maar dat gold voor bijna niemand)

2. Hel: bij heel zondig leven: eeuwig branden in de hel.

3. Vagevuur: na je dood moest je boete doen voor je zonden in het vagevuur. Hoe meer je al had geboet tijdens je leven, hoe korter het verblijf in het vreselijke vagevuur. Daarna kon je alsnog naar de hemel.

Bidden en Heiligen

• Doel van bidden = bescherming, steun of vergeving vragen aan God, Jezus, Maria of een heilige.

• Heilige = gestorven persoon die vereerd wordt om zijn goede daden

• In veel kerken werden relikwieën (overblijfselen van heiligen) vereerd.

Reliekhouder met daarin een bot van een heilige. 

Bedevaart

Je kon een aflaat voor afkoop van alle zonden verdienen als je op bedevaart ging naar een heilige plek.

Pelgrim: iemand die op bedevaart gaat.

Aflaat 

Brief die je van de paus kon kopen waarop stond dat een aantal zonden vergeven waren.

Hierdoor verbleef je korter in het vagevuur.

Hier verdiende de paus veel geld mee.

Heksen

• Dingen die misgingen waren vaak de schuld van mensen van wie men dacht dat ze zich bezighielden met zwarte magie.
• Er werd gezocht naar een zondebok, iemand die je de schuld kunt geven.
• Deze zondebokken werden vaak gevonden in mensen die andere gewoonten hebben.
• Zo werden sommige vrouwen (én mannen) van hekserij beschuldigd.

Vervolging van heksen

• Om heksen te 'ontmaskeren' werden de meest vreselijke ondervragingen en proeven gebruikt.
• Zo werden heksen gewogen of in het water gegooid om te kijken of ze te licht waren (en dus bleven drijven).
• Heksen werden verbrand om er zeker van te zijn dat de duivel werd uitgedreven.

Joden

• In de Middeleeuwen vonden de mensen de Joden 'vreemd' en 'onbetrouwbaar'.
  
• Zo zouden zij het drinkwater hebben vergiftigd met de pest.
• Joden moesten vaak in andere delen van de stad wonen (getto's), mochten geen eigen grond bezitten en ze mochten geen lid zijn van een gilde.
• Daarom hadden ze vaak beroepen als: handelaar, bankier of juwelier.
• Als er in een middeleeuwse stad de pest uitbrak of er was een misdrijf gepleegd, dan werden de Joden vaak als schuldigen aangewezen. Het gevolg was een pogrom: een uitbarsting van Jodenhaat. De huizen van de Joden werden geplunderd en vernield. De Joden zelf werden mishandeld.
• Een ander woord voor Jodenhaat is antisemitisme

Huiswerk

Maak opdracht 2, 5, 6, 7 & 9  van 6.3

of 

Maak een samenvatting van de tekst.